Karel den Grôotn: verschil tussen versies

Van Wikipedia
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
k r2.7.1) (Robot Anders: sa:शार्लेमन्य
k r2.7.1) (Robot Derby: nds-nl:Karel de Grote
Regel 192: Regel 192:
[[nah:Carolus Magnus]]
[[nah:Carolus Magnus]]
[[nds:Karl de Grote]]
[[nds:Karl de Grote]]
[[nds-nl:Karel de Grote]]
[[nl:Karel de Grote]]
[[nl:Karel de Grote]]
[[nn:Karl den store]]
[[nn:Karl den store]]

Versie van 5 jun 2011 08:50

Karel de Grôotn
742- 814
Keizer van et HRR
Periode800-814
Vôorganger-
IpvolgerLodewyk de Vroomn
Keunink van de Frankn
Periode768-814
me Karloman I
(768-771)
me Karel de Joungern (800-811)
VôorgangerPepeyn de Kortn
IpvolgerLodewyk de Vroomn
en de Langobardn
Periode774-814
me Pepeyn van Italië
(781-810)
(Keunink van Italië)
VôorgangerDesiderius
IpvolgerBernard van Italië (Keunink van Italië)
Hertog van Beiern
Periode788-814
VôorgangerTassilo III van Beiern
IpvolgerLotharius I
VoaderPepeyn de Kortn
MoederBertrada van Laon
’t Frankisch Ryk in 't blauw met de veroveriengn van Karel den Grôotn in ‘t oranje
Blad uut de Codex Aureus, geschreevn in Karolingischn minuskel

Karel de Grôotn (Latyn Carolus Magnus), van ‘t Huus van de Karoliengers, Jupille-sur-Meuse, 2 april 742 - Aakn, 28 januoari 814), was keunienk van de Frankn van 768 tout an zyn dôod en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.

Zyn leevn

Karel de Grôotn was de zeune van Pepeyn de Kortn, den êeste keunink van 't Huus van de Karoliengers, en Bertrada van Laon, bygenoamd Bertrada met de grôte voetn.

D’r zyn gin portreitn van Karel bekend, mo deurda zyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n mè zyn 1 meter 93 styf grôot was.

Zyn monogram

‘t Was e rostn en j’haad e moustache.

Zyn grôtvoader Karel Martel was de latstn Hofmeier van ’t geslacht van de Pepinidn.

Karel de Grôotn volgde zyn voader ip achter zyn dôod in 768 en regeerde tegoare mè zyn broere Karloman. In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keunienk van hêel ‘t Frankisch Ryk.

Keizer

’t Besteur van Karel de Grôotn was g’inspireerd ip de klassiekn oudheid, en ip Kestdag 800 liet ‘n hem deur paus Leo III in Rome tout keizer van ‘t West-Romeins Ryk krôonn. Dien titel was nie mè gebruukt in West-Europa sedert 476.

Achter den oundergank van ’t West-Romeins Ryk ha Byzantium de keizerstitel g’erfd en nu zoatn ze met e twikeizersprobleem. Mo ‘t Ôost-Romeins Ryk was styf verzwakt en ze woarn nie sterk genoeg vor hunder te verweirn. In 812 erkende Byzantium, teegn hunder gouste, officieel ‘t Frankisch keizerschap.

Zyn veroveriengn

Je breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Langobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van zyn macht liep zyn Ryk van den Elbe en den Oder tout an de Pyreneeën.

  • In 773: de Langobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Langobardischn keunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keunienk van de Frankn en de Langobardn noemn.
  • In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert hem tout ‘t christelik gelôof.
  • In 788: den hertog Tassilo III van Beiern
  • 795-796: d'Avaarn (nu Kroatië, Tsjechië, Slovakeye en West-Hongareye) an d’Ôostgrenze.
  • In 810 most ’n noa Friesland vo de Deensche Vikings teegn t’houdn.
  • Je veroverdeg' ôok ’t gebied ten zuudn van de Pyreneeën

Cultureel

Karel de Grôotn sprak verschillige toaln: Latyn en ênigte Germoansche dialectn. Zyn eign toale was e Frankisch dialect van ’t West-Germoans of e vroege vorm van ’t Oudnederlands. Je kost nie leezn of schryvn, moa je liet volksverhoaln ipschryvn in ’t Frankisch. Da boek is spytig genoeg verloorn gegoan.

Binst zyn reizn noar Italië kwamt ‘n in contact met e hêeln andere weireld. Je zag de monumentn van Rome, de verfynde Byzantynsche cultuur in Ravenna en je wilde dat ook in ’t nôordn. Je begost kunst en weetnschap t’introduceern en je richtte schooln ip.

‘t Hof van Karel de Grôotn kwam ‘t centrum van intellectueel leevn. In de schooln wierd er e nieuw schrift ountwikkeld da zorgde vor êenheid in ’t schryvn. Die verêenvoudigienge van ‘t Merovingisch schrift, in de vorm van de veel beter leesboarn Karolingischn minuskel, lag an de boasis van ‘t schrift van de Germoansche en Romoansche toaln, woavan dat ‘t Manuscript Codex Aureus, e godsdienstig boek dat ’n liet moakn in 'n abdye, e goe voorbeeld is.

‘t Was e round schrifttype dat hem zere verspreidde over hêel Europa. Loater wierdn de spaties ingevoerd, wa da 't nog beter leesboar makte. ‘t Schrift evolueerde noa ‘t Gotisch schrift omda de schryfstifte vervangn wierd deur de ganzeplume.

De drukletters van nu, die ountwikkeld zyn in de Renaissancetyd in Italië zyn gebaseerd ip de Karolingischn minuskel.

Die iplevienge van ‘t cultureel leevn leidde tout de Karolingische Renaissance. E belangryk voorbeeld uut de Karolingische Renaissance ip gebied van architecteure is de Paltskapelle. Karel de Grôotn liet de kapelle van zyn verbluufplatse (palts) in Aakn bouwn, 'n achthoekig bouwwerk woavan dat ’t ountwerp gebaseerd was ip de basilieke van San Vitale in Ravenna. Den bouw van ’t centroal achthoekig gedêelte van de loatern Dom begost in 796. ’t Is lange d’inspiroatiebronne gewist vo d’ountwerpn van kerkn.

Karolingische muntn

Muntn ounder Karel den Grôotn

De zilvern denarie of denier, ook wel penning genoemd (Latyn denarius) bestound ol binst de Romeinsche republiek (van 223 v. Chr) en blêef in gebruuk tout an den oundergank van ‘t West-Romeins Ryk in 475 achter Chr.

Ounder Karel de Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.

‘t Woord denarius komt van denarius nummus, wa da muntêenheid van tiene wil zeggn. De noame leeft nog vôort in dinar, de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in dinero, ‘t Spoans woord vo geld. Ook d’oude Fransche muntêenheid denier is van denarius ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in L/s/d, (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge d vo penny ofkomstig is van denarius.

Vrouwn en jounges

Karel de Grôotn ha zeevntien jounges met acht van zyn tien geweetn vrouwn of byzittn.

Met Himiltrude:

Met Desiderata van Lombardeye: gin jounges.

Met Hildegard van Zwaabn neegn jounges:

  • Karel de Joungern (772-811), keunienk van de Frankn van 25 december 800
  • Karloman (773-810), noame veranderd in Pepeyn, keunienk van Italië (781- 810)
  • Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
  • Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
  • Lodewyk de Vroomn (778-840), keunienk van Aquitanië en keizer, twêelinkbroere van Lotharius
  • Lotharius (778-79/80)
  • Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
  • Gisela (781-808)
  • Hildegarde (782-783)

Mè Fastrade van Franconie:

  • Theodrada (784-)
  • Hiltrudis (787-)

Mè Luutgarde van Alemanië: gin jounges

Uut zyn verhoudienge mè Sigrada:

  • Rothaid (784-)

Uut zyn verhoudienge mè Reginopycrha:

  • Drogo van Metz (792-), bisschop van Metz, abt van Abdye van Luxeuil
  • Hugo (794-844), abt

Uut zyn verhoudienge met Adelinde:

  • Theodorik (807-819)

Uut zyn verhoudienge mè Madelgardis:

  • Routhildis (807-), abdis van Faremoutiers

Dôod en ipvolgienge

Karel de Grôotn is begroavn in zyn eign kapelle in Aakn. Zyn ênigste zeune die nog leefde, Lodewyk de Vroomn, volgdeg' hem ip.

Grafmonument van Karel de Grôotn in den Dom van Aakn
Wikimedia Commons