Australië (continent)

Australië 't hope mè zyn continentoal plat (lichtblauw) da toet Papoe-Nieuw-Guinea in 't nôordn en Tasmanië in 't zuudn rêekt

Australië is de name van een continent dat ten zuud-ôosten van Azië ligt, tusschn den Indischen en den Stillen Oceoan. 't Is klêenste continent in de geografische betêkenisse van 't wôord, moa nie in the geologische betêkenisse (continentoale fragmentn gelik Madagascar en Nieuw Zêeland zyn klinder). Van 't upzicht van dit artikel wordt er ounder 't continent van Australië verstoan :

• 't Australische vasteland;
• d' eilandn up 't Australische continentoal plat, gelik Papoea-Nieuw-Guinea en Tasmanië;
• eilanden die nie up 't Australische continentoal plat liggn moa geweunlik as een dêel van Australië gezien wordn (gelik de Koroalzêe-eilandn teegn 't Grôot Barrièrerif).

Vantydn stoat de combinoatie van Australië t' hope mè Nieuw Zêeland en een hoop eilandn in den Stillen Oceoan as Oceoanië of Australasië bekend.

Naamgevienge

Voa min of mêer dogmatische redensn oeisdn eirdrykskundign dat as een tegengewicht voa de nôordelike continentn der ook een zudelik continent moest zyn dan ze "Terra Australis" (Latyn voa "Zuudland") noemdign. Od Australië ton êenmoal was ontdekt wierd den ôorsprounkelike name "Nieuw-Holland" (die deur d' Ollands' ontdekkers was gegeevn) rap vervangn deur "Australië" d' 18^e êeuwe, olhoewel da 't veel klinder was dan 't verounderstelde "Zuudland".

't Continent gelik da 't bestound in den Ystyd (dat is de combinoatie van Australië, Papoe-Nieuw-Guinea and Tasmanië) is deur verschillende mensn up verschillende tydn Australasië, Grôter Australië (archeoloogn), Sahul, Meganesië of Australinea (bioloogn) genoemd.

Geografie

't Australisch continent is 't klêenste continent up Eirde, met een totoale uppervlakte van omtrent 8.560.000 km². 't continentoal plat round Australië voegt doa nog zo'n 2.500.000 km² an toe.

't Grôot Barrièrerif, de weireld's grôotste koroalrif ligt an Australië zyn nôord-ôostelike kust, en is omtrent 2000 km lank. Australië hèt moar êen bergkeetn die dien name weird is, en dat is de Great Dividing Range, met Mount Kosciuszko as 't hoogste punt. 't Grotste dêel van Australië is 'n woestyne of een holfwoestyne die bekend stoan as den Outback.

Klimoat / Omgevienge

Klimoatzones in Australië, gebaseerd up de Köppenklimoatklassifikoasie

Australië is het platste en en lêegstliggende continent up eirde, met een oude en winnig vruchtboare ground. Ollêene in 't zuud-westn round Perth, en langs den ôostkust is 't er genoeg reegn voar een poar vruchtboare plekkn.

In recente joarn zyn de mensn vrê ongerust gerakt over 't tekort an woater, wa da nie ollêene komt deur 'n gebrek an reegn, moar ook deur 't toenemend woaterverbruuk voa de landbouw en de groeiende bevolkienge. Toet voa kort was de regen in 't zuud-westn vrê regelmoatig, en dus kost er up de landbouw in die streke gerekend wordn, moar dat is in de latste poar joarn beginn'n verandern. In 't zuud-ôostn, in 't Darling-Murrayrivierbekkn, zyn der plekkn woarda de rivierbeddienge leegstoat deur de grôt' hoeveelheedn woater die de landbouw nôdig hèt.

Diernleevn

Deurda Australië zo lange ol volledig los ligt van d' andre wêrelddêeln hèin der em veel bêestn en plantn ontwikkelt die olêne do moa bestoan. Jammergenoeg zyn der ol e kople van dedie utgestorvn deur oftewel utroeiinge deur de minsn of verdringe deur enorm veel vôorgeplante konyns of vosn. Want die bestondn doar êest nie, ôok katn en zeker vervrimde katn richtn do enorm vé schoade an, an de nateur. Nog oltyd is de douane doa vrê string ip.

Koala up een eucalyptusboom

Olhoewel dat Australië voa 't grotste dêel vrê droge is, koomn der toch verschillende sôortn klimoat voarn, variërend van alpiene heide in the bergn toet an tropisch regenwoud in 't nôord-ôostn. Deur de verschêdenheid van 't habitat en de langdeurige isoloatie van 't continent is een grôot dêel van de bêestn en plantn endemisch, mè 85% van de bloeiende plantn, 84% van de zoogbêestn en 45% van de veugels die nievers elders vôrenkommn.

De mêeste houtachtige plantn gelik de eucalyptus- en de acaciaboomn zyn angepast an droogte en vier. Den Australische fauna oumvat ounder andere de cloacabêestn (veugelbekdier en mierenegel), budelbêestn gelik de kangeroe en de koala, veugels gelik den emu en de kookaburra, en verschillende sôortn reptieln gelik de zoutwoaterkrokodiele, de varoann en verschillende giftige sôortn slangn.

Nateurschôon

Australië hèt 17 UNESCO weirelderfgoedplatsn, woavan da 't mêrendêel ounder de nateurlike erfgoedlyste volt:

• Grôot Barrièrerif (1981)
• Kakadu Nationoal Park (1981)
• Streke van de Willandrameern (1981)
• Den eilandngroep round Lord Howe (1982)
• Wildernisse up Tasmanië (1982)
• Gondwanaregenoerwoudn van Australië (1986)
• Uluru-Kata Tjuta Nationoal Park (1987)
• De natte tropische zone van Queensland (1988)
• Shark Bay, West-Australië (1991)
• Frasereiland (1992)
• Australische fossiele zoogbêestnplekkn (Riversleigh/Naracoortegrottn Nationoal Park) (1992)
• Heard- en McDonaldeilandn (1997)
• Macquarie-eiland (1997)
• Zone round de Blue Mountains (2000)
• Purnululu Nationoal Park (2003)
• Keunienklik expositiegebouw en de Carltonhoven (2004)
• Sydney operagebouw (2007)

Prehistorie

Têkens van d' êeste menselike beweunienge in Australië zyn gevoundn tusschn 42.000 en 48.000 years geleen, en kunn'n meugeliks de vôorouders van de aboriginals gewist zyn. Ze moetn wel over de zêe overgestookn hèn, van zels gedeurende den Ystyd was 't er nog olsan een diepe zêe tusschn Papoea-Nieuw-Guinea en wa da nu Indonesië is. Over 't olgemêen woarn ze jagers en nomaadn, met een complexe gesprookn culteure.

Ontdekkienge

Vanuut een Europees perspectief wierd Australië in 1606 ontdekt deur den Ollandse ontdekkiengsreiziger Willem Janszoon. Loater hè Abel Tasman ook Tasmanië ontdekt, moa voa de zelste reden hèt jie doa moar winnig boate van ghèt. Uutendelik zyn 't d' Iengelse gewist die 't continent beginn'n exploreern hèn, achter dan ze round Sydney een strafkolonie haan upgezet.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Australia van Wikimedia Commons.