Karel den Grôotn: verschil tussen versies

Van Wikipedia
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Addbot (discuusjeblad | bydroagn)
k Bot: Migrating 115 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q3044 (translate me)
Pastel (discuusjeblad | bydroagn)
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 4: Regel 4:
| leevn = [[742]]- [[814]]
| leevn = [[742]]- [[814]]
| functie1 =[[Ofbeeldienge:Holy Roman Empire Arms-single head.svg|25px|left]]
| functie1 =[[Ofbeeldienge:Holy Roman Empire Arms-single head.svg|25px|left]]
[[Hillig Rôoms Ryk| Keizer van et HRR]]
[[Hillig Rôoms Ryk| Keizer van 't HRR]]
| periode1 = [[800]]-[[814]]
| periode1 = [[800]]-[[814]]<br>(krônienge: 25 december 800<br>Oude Sint-Pietersbasilieke, [[Rome]])
| vôorganger1 = -
| vôorganger1 = -
| ipvolger1 = [[Lodewyk de Vroomn]]
| ipvolger1 = [[Lodewyk de Vroomn]]
| functie2 =[[Ofbeeldienge:Autograf, Karl den store, Nordisk familjebok.png|30px|left]]
| functie2 =[[Ofbeeldienge:Autograf, Karl den store, Nordisk familjebok.png|30px|left]]
[[Frankisch Ryk|Keunink van de Frankn]]
[[Frankisch Ryk|Keunienk van de Frankn]]
| periode2 = 768-[[814]]<br />me Karloman I<br />(768-771)<br />me [[Karel de Joungern]] (800-811)
| periode2 = 768-[[814]]<br>(krônienge: 9 oktober 768, Noyon)<br>
me Karloman I (768-771)<br />me [[Karel de Joungern]] (800-811)
| vôorganger2 = [[Pepeyn de Kortn]]
| vôorganger2 = [[Pepeyn de Kortn]]
| ipvolger2 = [[Lodewyk de Vroomn]]
| ipvolger2 = [[Lodewyk de Vroomn]]
| functie3 = [[Ofbeeldienge: Corona ferrea.png|25px|left]]en de Langobardn
| functie3 = [[Ofbeeldienge: Corona ferrea.png|25px|left]]Keunienk van de Longobardn
| periode3 = 774-[[814]]<br />me [[Pepeyn van Italië]]<br />(781-810)<br />(Keunink van Italië)
| periode3 = 774-[[814]]<br>(krônienge: 10 juli 774, Pavia)<br>me [[Pepeyn van Italië]] (781-810) (Keunienk van Italië) | vôorganger3 = Desiderius
| ipvolger3 = [[Bernard van Italië]]
| vôorganger3 = Desiderius
| ipvolger3 = [[Bernard van Italië]] (Keunink van Italië)
| functie4 = [[Ofbeeldienge:Armoiries Bavière.svg|20px|left]] Hertog van Beiern
| functie4 = [[Ofbeeldienge:Armoiries Bavière.svg|20px|left]] Hertog van Beiern
| periode4 = 788-[[814]]
| periode4 = 788-[[814]]
Regel 24: Regel 24:
| moeder = Bertrada van Laon
| moeder = Bertrada van Laon
}}
}}
[[Ofbeeldienge:Frankenrijk.jpg|right|thumb|350px|’t Frankisch Ryk in 't blauw met de veroveriengn van Karel den Grôotn in ‘t oranje]]
[[Ofbeeldienge:Frankenrijk.jpg|right|thumb|350px|<center>’t Frankisch Ryk in 't blauw. <br />De veroveriengn van Karel de Grôotn in ‘t oranje]]
[[Ofbeeldienge:Codexaureus 04.jpg|thumb|250px|Blad uut de Codex Aureus, geschreevn in Karolingischn minuskel]]
[[Ofbeeldienge:Codexaureus 04.jpg|thumb|250px|<center>Blad uut de Codex Aureus, geschreevn in Karolingischn minuskel]]
'''Karel de Grôotn''' (Latyn ''Carolus Magnus''), van ‘t Huus van de [[Karoliengers]], Jupille-sur-Meuse, [[2 april]] [[742]] - Aakn, [[28 januoari]] [[814]]), was keunienk van de [[Frankn]] van 768 tout an zyn dôod en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.
'''Karel de Grôotn''' ([[Latyn]] '''Carolus Magnus''', [[Frans]] en [[Iengels]] '''Charlemagne'''), van ‘t Huus van de [[Karoliengers]], Jupille-sur-Meuse, [[2 april]] [[742]] - Aakn, [[28 januoari]] [[814]]), was keunienk van de [[Frankn]] van [[768]] tout an z'n dôod en in [[800]] wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.

Ip initiatief van keizer Frederik Barbarossa wierd 'n in [[1165]] hillig verkloard deur teegnpaus Paschalis III.


==Zyn leevn==
==Zyn leevn==
Karel de Grôotn was de zeune van [[Pepeyn de Kortn]], den êeste keunink van 't Huus van de Karoliengers, en Bertrada van Laon, bygenoamd ''Bertrada met de grôte voetn''.
Karel de Grôotn was e zeune van [[Pepeyn de Kortn]] en van Bertrada van Laon, bygenoamd Bertrada met de grôote voetn.


D’r zyn gin portreitn van Karel bekend, mo deurda zyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n mè zyn 1 meter 93 styf grôot was.
Deurda zyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n styf grôot was.
[[Ofbeeldienge:Monogram of handmerk van Karel de Grote.svg|thumb|left|100px|Zyn monogram]]
‘t Was e rostn en j’haad e moustache.


Zyn grôtvoader Karel Martel was de latstn [[Hofmeier]] van ’t geslacht van de [[Pepinidn]].
Zyn grotvoader Karel Martel was de latstn [[Hofmeier]] van ’t geslacht van de [[Pepinidn]].


In 754 wierd Karel tegoare me z'n voader Pepeyn de Kortn en zyn joungere broere Karloman gezalfd deur paus Stefanus II. Ze krêegn den titel van ''Patricius Romanorum'', woadeure dan ze verplicht woarn de kerke te beschermn.
Karel de Grôotn volgde zyn voader ip achter zyn dôod in 768 en regeerde tegoare mè zyn broere Karloman. In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keunienk van hêel ‘t [[Frankisch Ryk]].

Achter den dôod van Pepeyn de Kortn in 768 wierd et ryk volgns de Frankische tradiesje verdêeld tusschn de twi broers. Karel krêeg et nôordelik stik en je wierd gekrôond in Noyon.

In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keunienk van hêel ‘t [[Frankisch Ryk]]. Je veroverde nog ’t Longobardisch ryk en achter z’n overwinnienge liet 'n hem in 774 in Pavia krôonn met den yzern Longobardische krôone.
[[Ofbeeldienge :Denier Charlemagne1.jpg|left|thumb|left|150px|<center>Muntn ounder <br />Karel de Grôotn]]


==Keizer==
==Keizer==
Regel 45: Regel 50:


==Zyn veroveriengn==
==Zyn veroveriengn==
Je breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Langobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van zyn macht liep zyn Ryk van den Elbe en den Oder tout an de Pyreneeën.
Karel de Grôotn breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Longobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van zyn macht liep zyn Ryk van den Elbe en den Oder tout an de Pyreneeën.
*In 773: de Langobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Langobardischn keunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keunienk van de Frankn en de Langobardn noemn.
*In 773: de Longobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Longobardische keunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keunienk van de Frankn en de Longobardn noemn.
*In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert hem tout ‘t christelik gelôof.
*In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert hem tout ‘t christelik gelôof.
*In 788: den hertog Tassilo III van Beiern
*In 788: den hertog Tassilo III van Beiern
Regel 70: Regel 75:


== Karolingische muntn ==
== Karolingische muntn ==
[[Ofbeeldienge :Denier Charlemagne1.jpg|left|thumb|Muntn ounder Karel den Grôotn]]
De zilvern denarie of denier, ook wel ''penning'' genoemd (Latyn denarius) bestound ol binst de Romeinsche republiek (van 223 v. Chr) en blêef in gebruuk tout an den oundergank van ‘t [[West-Romeins Ryk]] in 475 achter Chr.
De zilvern denarie of denier, ook wel ''penning'' genoemd (Latyn denarius) bestound ol binst de Romeinsche republiek (van 223 v. Chr) en blêef in gebruuk tout an den oundergank van ‘t [[West-Romeins Ryk]] in 475 achter Chr.


Ounder Karel de Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.
Ounder Karel de Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.


‘t Woord ''denarius'' komt van ''denarius nummus'', wa da ''muntêenheid van tiene'' wil zeggn. De noame leeft nog vôort in ''dinar'', de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in ''dinero'', ‘t Spoans woord vo geld. Ook d’oude Fransche muntêenheid ''denier'' is van ''denarius'' ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in ''L/s/d'', (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge ''d'' vo penny ofkomstig is van ''denarius''.
‘t Woord ''denarius'' komt van ''denarius nummus'', wa da ''muntêenheid van tiene'' wil zeggn.
De noame leeft nog vôort in ''dinar'', de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in ''dinero'', ‘t Spoans woord vo geld.
Ook de oude Fransche muntêenheid ''denier'' is van ''denarius'' ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in ''L/s/d'', (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge ''d'' vo penny ofkomstig is van ''denarius''.


==Vrouwn en jounges==
==Vrouwn en jounges==
Regel 91: Regel 99:
* Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
* Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
* Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
* Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
* [[Lodewyk de Vroomn]] (778-840), keunienk van Aquitanië en keizer, twêelinkbroere van Lotharius
* [[Lodewyk de Vroomn]] (778-840), keunienk van Aquitanië en keizer, twêelienkbroere van Lotharius
* Lotharius (778-79/80)
* Lotharius (778-79/80)
* Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
* Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
Regel 114: Regel 122:
==Dôod en ipvolgienge==
==Dôod en ipvolgienge==
Karel de Grôotn is begroavn in zyn eign kapelle in Aakn.
Karel de Grôotn is begroavn in zyn eign kapelle in Aakn.
Zyn ênigste zeune die nog leefde, Lodewyk de Vroomn, volgdeg' hem ip.
Zyn ênigste zeune die nog leefde, [[Lodewyk de Vroomn]], volgdeg' hem ip.
[[Ofbeeldienge:AachenerDomSarg.jpg|750px|center|thumb| Grafmonument van Karel de Grôotn in den Dom van Aakn]]
[[Ofbeeldienge:AachenerDomSarg.jpg|750px|center|thumb|<center> Grafmonument van Karel de Grôotn in den Dom van Aakn]]


{{Commonscat|Carolus Magnus}}
{{Commonscat|Carolus Magnus}}

Versie van 26 okt 2014 16:50

Karel de Grôotn
742- 814
Keizer van 't HRR
Periode800-814
(krônienge: 25 december 800
Oude Sint-Pietersbasilieke, Rome)
Vôorganger-
IpvolgerLodewyk de Vroomn
Keunienk van de Frankn
Periode768-814
(krônienge: 9 oktober 768, Noyon)
me Karloman I (768-771)
me Karel de Joungern (800-811)
VôorgangerPepeyn de Kortn
IpvolgerLodewyk de Vroomn
Keunienk van de Longobardn
Periode774-814
(krônienge: 10 juli 774, Pavia)
me Pepeyn van Italië (781-810) (Keunienk van Italië)
VôorgangerDesiderius
IpvolgerBernard van Italië
Hertog van Beiern
Periode788-814
VôorgangerTassilo III van Beiern
IpvolgerLotharius I
VoaderPepeyn de Kortn
MoederBertrada van Laon
’t Frankisch Ryk in 't blauw.
De veroveriengn van Karel de Grôotn in ‘t oranje
Blad uut de Codex Aureus, geschreevn in Karolingischn minuskel

Karel de Grôotn (Latyn Carolus Magnus, Frans en Iengels Charlemagne), van ‘t Huus van de Karoliengers, Jupille-sur-Meuse, 2 april 742 - Aakn, 28 januoari 814), was keunienk van de Frankn van 768 tout an z'n dôod en in 800 wierd ’n deur paus Leo III tout keizer gekrôond.

Ip initiatief van keizer Frederik Barbarossa wierd 'n in 1165 hillig verkloard deur teegnpaus Paschalis III.

Zyn leevn

Karel de Grôotn was e zeune van Pepeyn de Kortn en van Bertrada van Laon, bygenoamd Bertrada met de grôote voetn.

Deurda zyn skelet in Aakn bewoard is, weetn ze dat ’n styf grôot was.

Zyn grotvoader Karel Martel was de latstn Hofmeier van ’t geslacht van de Pepinidn.

In 754 wierd Karel tegoare me z'n voader Pepeyn de Kortn en zyn joungere broere Karloman gezalfd deur paus Stefanus II. Ze krêegn den titel van Patricius Romanorum, woadeure dan ze verplicht woarn de kerke te beschermn.

Achter den dôod van Pepeyn de Kortn in 768 wierd et ryk volgns de Frankische tradiesje verdêeld tusschn de twi broers. Karel krêeg et nôordelik stik en je wierd gekrôond in Noyon.

In 771 stierf Karloman ounverwachts en kwam Karel keunienk van hêel ‘t Frankisch Ryk. Je veroverde nog ’t Longobardisch ryk en achter z’n overwinnienge liet 'n hem in 774 in Pavia krôonn met den yzern Longobardische krôone.

Muntn ounder
Karel de Grôotn

Keizer

’t Besteur van Karel de Grôotn was g’inspireerd ip de klassiekn oudheid, en ip Kestdag 800 liet ‘n hem deur paus Leo III in Rome tout keizer van ‘t West-Romeins Ryk krôonn. Dien titel was nie mè gebruukt in West-Europa sedert 476.

Achter den oundergank van ’t West-Romeins Ryk ha Byzantium de keizerstitel g’erfd en nu zoatn ze met e twikeizersprobleem. Mo ‘t Ôost-Romeins Ryk was styf verzwakt en ze woarn nie sterk genoeg vor hunder te verweirn. In 812 erkende Byzantium, teegn hunder gouste, officieel ‘t Frankisch keizerschap.

Zyn veroveriengn

Karel de Grôotn breidde ‘t Frankisch Ryk uut en verênigde e grôot stik van West- en Centroal Europa. Je voerde mêer of viftig oorloogn en je won ze bykan ollemolle. Zyn teegnstanders woarn o.a. de Saksn, de Friezn, de Longobardn en de Avaarn. Ip ’t toppunt van zyn macht liep zyn Ryk van den Elbe en den Oder tout an de Pyreneeën.

  • In 773: de Longobardischn hoofdstad Pavia. Je zet de Longobardische keunienk Desiderius of. Met de toestemmienge van de paus magt ‘n hem ip Poasdag 774 keunienk van de Frankn en de Longobardn noemn.
  • In 785:de Saksn. Den hertog van de Saksn Widukind bekêert hem tout ‘t christelik gelôof.
  • In 788: den hertog Tassilo III van Beiern
  • 795-796: d'Avaarn (nu Kroatië, Tsjechië, Slovakeye en West-Hongareye) an d’Ôostgrenze.
  • In 810 most ’n noa Friesland vo de Deensche Vikings teegn t’houdn.
  • Je veroverdeg' ôok ’t gebied ten zuudn van de Pyreneeën

Cultureel

Karel de Grôotn sprak verschillige toaln: Latyn en ênigte Germoansche dialectn. Zyn eign toale was e Frankisch dialect van ’t West-Germoans of e vroege vorm van ’t Oudnederlands. Je kost nie leezn of schryvn, moa je liet volksverhoaln ipschryvn in ’t Frankisch. Da boek is spytig genoeg verloorn gegoan.

Binst zyn reizn noar Italië kwamt ‘n in contact met e hêeln andere weireld. Je zag de monumentn van Rome, de verfynde Byzantynsche cultuur in Ravenna en je wilde dat ook in ’t nôordn. Je begost kunst en weetnschap t’introduceern en je richtte schooln ip.

‘t Hof van Karel de Grôotn kwam ‘t centrum van intellectueel leevn. In de schooln wierd er e nieuw schrift ountwikkeld da zorgde vor êenheid in ’t schryvn. Die verêenvoudigienge van ‘t Merovingisch schrift, in de vorm van de veel beter leesboarn Karolingischn minuskel, lag an de boasis van ‘t schrift van de Germoansche en Romoansche toaln, woavan dat ‘t Manuscript Codex Aureus, e godsdienstig boek dat ’n liet moakn in 'n abdye, e goe voorbeeld is.

‘t Was e round schrifttype dat hem zere verspreidde over hêel Europa. Loater wierdn de spaties ingevoerd, wa da 't nog beter leesboar makte. ‘t Schrift evolueerde noa ‘t Gotisch schrift omda de schryfstifte vervangn wierd deur de ganzeplume.

De drukletters van nu, die ountwikkeld zyn in de Renaissancetyd in Italië zyn gebaseerd ip de Karolingischn minuskel.

Die iplevienge van ‘t cultureel leevn leidde tout de Karolingische Renaissance. E belangryk voorbeeld uut de Karolingische Renaissance ip gebied van architecteure is de Paltskapelle. Karel de Grôotn liet de kapelle van zyn verbluufplatse (palts) in Aakn bouwn, 'n achthoekig bouwwerk woavan dat ’t ountwerp gebaseerd was ip de basilieke van San Vitale in Ravenna. Den bouw van ’t centroal achthoekig gedêelte van de loatern Dom begost in 796. ’t Is lange d’inspiroatiebronne gewist vo d’ountwerpn van kerkn.

Karolingische muntn

De zilvern denarie of denier, ook wel penning genoemd (Latyn denarius) bestound ol binst de Romeinsche republiek (van 223 v. Chr) en blêef in gebruuk tout an den oundergank van ‘t West-Romeins Ryk in 475 achter Chr.

Ounder Karel de Grôotn wierd de denier ols zilvern êenheidsmunt were ingevoerd.

‘t Woord denarius komt van denarius nummus, wa da muntêenheid van tiene wil zeggn.

De noame leeft nog vôort in dinar, de muntêenheid die in verschillige Arabische landn wordt gebruukt, en in dinero, ‘t Spoans woord vo geld.

Ook de oude Fransche muntêenheid denier is van denarius ofgeleid. In Iengeland wierdn de pryzn, vó d’invoerienge van ‘t decimoal systèim, uutgedrukt in L/s/d, (vo pond, shilling en penny), woaby da d’ofkortienge d vo penny ofkomstig is van denarius.

Vrouwn en jounges

Karel de Grôotn ha zeevntien jounges met acht van zyn tien geweetn vrouwn of byzittn.

Met Himiltrude:

Met Desiderata van Lombardeye: gin jounges.

Met Hildegard van Zwaabn neegn jounges:

  • Karel de Joungern (772-811), keunienk van de Frankn van 25 december 800
  • Karloman (773-810), noame veranderd in Pepeyn, keunienk van Italië (781- 810)
  • Adaltrudis, (774) getrouwd mè groaf Bego van Parys
  • Rotrudis (775-810), getrouwd mè groaf Rorico van Maine
  • Lodewyk de Vroomn (778-840), keunienk van Aquitanië en keizer, twêelienkbroere van Lotharius
  • Lotharius (778-79/80)
  • Bertha (779-826), getrouwd mè Angilbert, abt van Sint-Riquier
  • Gisela (781-808)
  • Hildegarde (782-783)

Mè Fastrade van Franconie:

  • Theodrada (784-)
  • Hiltrudis (787-)

Mè Luutgarde van Alemanië: gin jounges

Uut zyn verhoudienge mè Sigrada:

  • Rothaid (784-)

Uut zyn verhoudienge mè Reginopycrha:

  • Drogo van Metz (792-), bisschop van Metz, abt van Abdye van Luxeuil
  • Hugo (794-844), abt

Uut zyn verhoudienge met Adelinde:

  • Theodorik (807-819)

Uut zyn verhoudienge mè Madelgardis:

  • Routhildis (807-), abdis van Faremoutiers

Dôod en ipvolgienge

Karel de Grôotn is begroavn in zyn eign kapelle in Aakn. Zyn ênigste zeune die nog leefde, Lodewyk de Vroomn, volgdeg' hem ip.

Grafmonument van Karel de Grôotn in den Dom van Aakn
Wikimedia Commons