Dante Alighieri

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

---

Schildery van Dante deur Sandro Botticelli.

Durante degli Alighieri [duˈraːnte ˈdɛʎʎi aliˈɡjeːri], verkort Dante Alighieri of simpleweg Dante (1265–1321), was e belangrijke Italioanse dichtre uut de Middelêeuwen. Zyn Goddelikke Komedie, ôorsproenklik genoamd in 't Italioans Comedìa mê loatre drby gevoegd Divina deur Boccaccio, is bykans oovral bekeekn lik 't grotste lettrekundig werk uut 't Italioans en e mêestrewerk van de weirldliterateure .

In Italië êetn z'êm il Sommo Poeta ("den ipperste dichtre") en il Poeta. Y, Petrarca, en Boccaccio zyn genoamd "de drie fonteinn'" en "de drie krôonn'". Dante is ook bekend lik "de voadre van d' Italioanse toale" .

Leevn

Dante was geboorn in Firenze, Italië. De zjuuste gebôortedatum is nie gekend, moa dr wordt algemêen anveird dat roend 1265 zoe zyn. Da kan ofgeleid wordn uut toespeeliengn uut de Goddelikke Komedie. 't Êeste dêel drvan 't Inferno (D' Êlle) begunt, "Nel mezzo del cammin di nostra vita" ("Ôafweege uus leevn"), wa zoe wiln zeggn da Dante oengevêer 35 joar was, lik da de gemiddelde leeftyd vermeld in de Bybel (Psalm 89:10, Vulgata) 70 joar is; en omda zyn ingebeelde reize no d' oendreweirld gebeurd was in 1300, wasn dus vermoedlijk geboorn roend 1265. Sommmigte verzn uut 't Paradiso, 'n andr dêel van de Goddelikke Komedie, geevn ook 'n anduudienge datn geboorn was oendre 't sterrebêeld van de Twêeliengn : "Ok mêedroajdn mê d' êewige twêeliengn, zag ik duudlik, van 'euvls toe riviermoendiengn, de dusvloer die uus zo wild makte" (XXII 151–154). In 1265 stoend de zunne in de Twêeliengn tuschn de 11ste meie en de 11-ste juni .

Petreit van Dante, ip e fresko in 't Palazzo dei Giudici (Paleis van de Rechtrs), Firenze.

Dante beweirde da ze famielje ofstamde van d' oede Romeinn' (Inferno, XV, 76), mo 't vroegste famieljelid datn koste vermeldn by noame was Cacciaguida degli Elisei (Paradiso, XV, 135), geboorn oengevêer in 1100. Dante's voadre, Alaghiero of Alighiero di Bellincione, was e Witte Gwelf die gin pesteryn lêed achtre da de Ghibelyn' oovrewoen in de Slag van Montaperti in 't middn van de 13ste êeuwe. Da zoe willn zegn da Alighiero of zyn famielje e bitje beschermienge en goeie faam genôot, mo 't kan ook zyn da de politiek oenbelangryke Alighiero nie de moeite weird was om 'em te verbann.

Dante's famielje dei mêe mê de Gwelfn', a politieke party die vô de Paus was en teegn de party van de Ghibelyn' die de Keizre steundn. De moedre van de dichtre was Bella, verzeekers e lid van de Abati-famielje . Ze stierf ô Dante nog gin tien joar was, en Alighiero êrtrowde kort noadien mê Lapa di Chiarissimo Cialuffi. 't Is nie zêekre datn echt met eur trowde, moa da wuuf schoenk êm twêe kinders, Dante's oafbroere Francesco en zyn oafzustre Tana (Gaetana). Ô Dante twoave was wierdn uutgehuuwlikt an Gemma di Manetto Donati, dochtre van Manetto Donati, lid van de machtige Donati-famielje . E trow-oovrêenkomste sluutn ip die joenge leeftyd was hêel geweune en ield ook e vormelikke plechtigheid in, woaby d' oovrêenkomste getêeknd wierd by e notoaris. Mor in die tyd was Dante verliefd gewordn ip 'n andre, Beatrice Portinari (ook gekend lik Bice), die 'n den êeste kêe zag otn moa neegn was. Joarn achtre datn getrowd was mê Gemma zoetn Beatrice nog e kêe gezien ên; y schrêef verschillnde sonnetn vo Beatrice mo vermelde nôoit Gemma in gin êen van ze gedichtn. De zjuuste datum van zyn trow is nie gekend: de êenige zeekre informoasje is da, vôo zyn verbannienge in 1301, y drie kienders a (Pietro, Jacopo en Antonia).

Dante vocht met de Gwelfn'-ruutery in de Slag van Campaldino (11 juni 1289). Die oovrewinnienge brocht 'n êrvormienge mee van de Florentynsche groendwet. Om mêe te kunn doen in 't oopnboar leevn most ge lid zyn van êen van de gildn van de stad. Doarom gienk Dante by de Gilde van de Docteurs en Apotheekrs. In de vôgnde joarn wordt ze noame by geleegneid vermeld ostn gesprookn of gestemd 'ad in êen van de roadn van de stad. E belangryk dêel van de notuuln van die vergoadriengn uut de joarn 1298-1300 gienk verloorn binst de Twiddn Weireldôorloge zoda we gin volledig zicht ên ip den omvank van Dante zyn dêelnaome aan de stadsroadn.

Gemma schoenk Dante verschillnde kienders. Oewel da verschillnde andre beweirdn van êm of te stamn, zyn verzeekrs allêene Jacopo, Pietro, Gionanni en Antonia zyn echte kienders. Antonia wierd loatre e nunne, die de noame Zustre Beatrice annam.

Ipvoedienge en dichtwerk

Stanbeeld van Dante in 't Uffizi, Firenze.

Nie veele is geweetn oovre Dante zyn ipvoedienge; y lêerde verzeekrs thuus of in e schoole die ofienk van e kerke of e klôostre in Firenze. 't Is gekend dat y Toskoansche dichtkunste studeerde en datn de werkn van de dichtre Guido Guinizelli uut Bologna bewounderde—die y in Purgatorio XXVI anduude lik zyn "voadre"—in e tyd ot de Sicieljoanse Schoole (Scuola poetica Siciliana), e kulturêele groep uut Sicilië, in Toskoane bekend wierd. Zyn belangstellienge dei êm de Provencoalse dichtkunste van de troebadoers oentdekkn, lik Arnaut Daniel, en de Latynse schryvers van de klassieke oedeid, woaroendre Cicero, Ovidius en in 't byzoendre Virgilius.

Dante zei datn Beatrice Portinari, dochtre van Folco Portinari, teegnkwam ip de leeftyd van neegn, en beweirde van smôorverliefd gewordn te zyn "ip 't êeste zicht", blykboar zoendre mêt eur geklapt 't ên. Y zag eur dikkersn achtr eur achtiene, mêest by 't groetn ip stroate, moa ie kende eur nôoit van dichte. Indredoad, y gaf e vôorbeeld van de zogenoamde hoofsche liefde, e verschynsl da oentstoend in de vroegre Fransche en Provencoalse dichtkunste. Dante's ervoarienge van zukke liefde was nie uutzoendrelik, mo d' uutdrukkienge drvan was nôoit gezien. 't Was in de noame van die liefde da Dante zyn stemple sloeg ip de dolce stil novo (zoete niewe styl; e begrip da Dante zeive schiep), en y wilde êm voegn by andre dichters en schryvrs van zyn tyd om e frissche uutdrukkienge te geevn aan die liefde (Amore). Liefde vo Beatrice (lik of da Petrarca zoe toogn vo Laura, e bitje anders) zoe ze beweegreedn zyn vo de dichtkunste, tegoare mê politieke pasjes. In veele van zyn gedichtn is zy ofgeschilderd lik oaf-godlik, oltyd ip êm an 't lettn en êm gêestlik te kommandeern, somtyds stroef. O Beatrice dôogienk in 1290, zocht Dante trôost in de Latynse lettrekunde. De Convivio (Gastmoal) is 'n kronieke van zyn lekteure van De consolatione philosophiae (De Trôost van de Wysbegêerte) van Boethius en van Cicero's De Amicitia (Oovre de Vriendschap). Y lei êm ton toe ip fielozoofiesche stuudjes in godsdienstige schôoln lik van de Dominikoan' in Santa Maria Novella. Y dej mêe mê de twistgesprekn die de twêe belankrykste beedlordn (Franciskoan' en Dominikoan') in 't oopnboar of oenrechstreeks ieldn in Firenze, d' êestn oovre de mystieke lêer van Sint Bonaventura, de latstn de theoriejn van Sint Thomas van Aquino uutleggnde.

Ip de lêeftyd van 18 was Dante e moat van Guido Cavalcanti, Lapo Gianni, Cino da Pistoia en kort noadien van Brunetto Latini; tegoare woarn ziedre de leidrs van de dolce stil novo. Brunetto krêeg loatre e byzoendre vermeldienge in de Goddelikke Komedie (Inferno, XV, 28) vo wa datn gelêerd a an Dante: Ook nie mindre klapnde doaroovre goa'k ik mê Ser Brunetto, en vraagn wien da zyn mêest bekende en mêest oogstoande moatn zyn. Dr zyn e viftigtal kommentoarn van Dante bekend (de zogenoamde Rime (rymn)), andre zyn bevat in de loatre Vita Nuova en Convivio. Andre stuudjes, die goan oovre schildrekunste en muziek, zyn te vermeldn, of ze kunn ofgeleid wordn uut de Vita Nuova of de Komedie.

Firenze en politiek

Dante Alighieri, detail van e fresko van Luca Signorelli, Kapelle van San Brizio, Katedroale van Orvieto.

Dante, lik de mêeste Florentyn' uut ze tyd, was vernestld in 't gehakketak tusschn Gwelfn' en Ghibelyn'. Y vocht in de Slag van Campaldino (11 juni 1289), mê de Florentynsche Gwelfn' tegen de Ghibelyn' van Arezzo; in 1294 was y by 't gevôg van Koarl Martel van Anjou (kleinkiend van Koarl I van Noapels, geweunlik genoamd Koarl van Anjou) binst da die in Firenze was. Vo ze politieke situoasje te verbeetren, wierd y apotheekre. Y a nie de bedoelienge om in de praktyk te goan, mo dr was e wet uutgekomm in 1295 die den aadle verplichtte, om te kunn 'n oopnboar ambt vervulln, lid te zyn van êen van de Corporazioni delle Arti e dei Mestieri (gildn); doarom gienk Dante by de Gilde van Apotheekrs. Da beroep was nie hêelegans oengepast, van in die tyd wierdn dr boekn verkocht in de wienkls van d' apotheekrs. In de politiek kost y nie veele pluumn ip zyn oed steekn, mor y a verschillnde ambtn e poar joar in e stad vul politieke oenruste.

Achtre da ze de Ghibelyn' versloan addn, splitstn de Gwelfn in twêe kampn : de Witte Gwelfn (Guelfi Bianchi)— de party van Dante, geleid deur Vieri dei Cerchi — en de Zwarte Gwelfn (Guelfi Neri), geleid deur Corso Donati. Oewel da de breuklyne in 't begun oovrêen kwam mê die tusschn famieljes, oentstoen dr ook ideoloogiesche verschilln die steundn ip teegngestelde inzichtn oovre de rolle van de paus in de Forentynsche zaakn, mê de Zwarte die vo de paus woarn, en de Witte die wildn mêer vryeid ên van Rome. De Witte kwaamn êest an de macht en verbandn de Zwarte. Doarom a paus Bonifacius VIII plan' vor e militaire bezettienge van Firenze. In 1301 wast verwacht da Koarle van Valois, broere van keunienk Filips IV de Schôone, e bezoek zoe briengn an Firenze omda de paus êm a angeduud lik vreedemoakr vo Toskoane. Mo 't bestier van de stad ad d' ambassadeurs van de paus slicht oentvangn e poar weekn tevôorn, omdan z' oenofanklik wildn zyn van de pauslikken invloed. 't Wierd veroendresteld da Koarle vôgns zyn eign goeste a gewerkt, doarom zoend de Road 'n ofvoardigienge noa Rome om mê te paus 't oendr'andlen. Dante was êen van d' ofgevoardigdn.

Verbannienge en dôod

Een êrmakt dôomasker van Dante Alighieri in 't Palazzo Vecchio (Oed Paleis), Firenze.

Paus Bonifacius zoend rap d' andre ogevoardigdn nor uus en vroeg allêene an Dante van te bluuvn in Rome. Terzelvdertyd (1 novembre 1301), droeng Koarle van Valois Firenze binn mê de Zwarte Gwelfn, die in de vôgnde zes daagn veele van de stad vernieldn en veele van undre vyandn vermôordn. Dr wierd e nieuw Zwarte Gwelfn bestier ipgericht, en Cante de' Gabrielli da Gubbio wierd angesteld lik podestà (machtêbbre) van de stad. In moarte 1302, tegoare mê de famielje Gherardini, wierd Dante verôordêeld vo twêe joar verbannienge en e zwoare geldboete . De dichtre was nog altyd in Rome woa de paus a "vôorgesteld" datn zoe bluuvn, en was dovôorn bekeekn lik e vôortvluchtige. Y betoalde de boete nie, gedêeltelik omdatn gloofde datn oenschuldig was en gedêeltelik omda al zyn bezittiengn in Firenze angesloan woarn deur de Zwarte Gwelfn. Y wierd verôordêeld vor êeuwige verbannienge, en otn no Firenze zoe weerekêern zoendre de boete te betoaln, zoedn ip de brandstoaple gezet wordn. (De gemêenteroad van Firenze uuteindelyk verkloarde de verôordêelienge nietig in juni 2008 ). Y nam dêel an verschillende probeersels van de Witte Gwelfn vo wêere an de macht te kommn, mo die misluktn deur verroad. Dante, verbitterd deur de maniere woarop datn angepakt was deur zyn vyandn, krêeg ook genoeg van de bekvechtery en de besluutlôos'eid van zyn moatn en wierd e party ip zn eign. Y gienk no Verona lik e gast van Bartolomeo I della Scala, veruusde ton noa Sarzana in Ligurië. Loatre zoetn geleefd ên in Lucca met e wuuf Gentucca genoamd, die êm goed swanjeerde (en die loatre dankboar vermeld was in Purgatorio, XXIV, 37). Sommigte twyflachtige bronn bewêern datn Parys bezocht tusschn 1308 and 1310, en andre bronn gloovn zeifs datn toe in Oxford grochte : die beweiriengn, die êest vôorkwaamn in Boccaccio's boek oovre Dante, verschillnde tientaln joarn achtre zyn dôod, schynn ingegeevn deur leezrs die oendre den indruk woarn van de grôote en brêe kennisse van de dichtre. Vaneigns verdiepte Dante zyn mêestreschap oovre filosofie en lettrekunde otn verbann was en otn nie mêe iedre dag bizzig was mê de polletiek in Firenze. Da komt duudlik noa vôorn in zyn prozageschriftn uut die tyd, mo dr is nie echt e bewys datn ôoit Italiê zoe verloatn ên. Dante's Immensa Dei dilectione testante an Hendrik VII van Luksemburg gif zyn verbluufplatse ip "beneen de bronn van den Arno, nie verre van Toskoane", in moarte 1311.

In 1310, trok Hendrik VII van Luksemburg, keizre van 't Illig Rôoms Ryk Italiê binn an 't oofd van e leegre van 5 000 man. Dante zag in êm e nieuwe Karel den Grôotn die de funksje van Illig Rooms Keizre in zyn vroegre gloorje zoed êrstelln en ook Firenze zoed ofpakkn van de Zwarte Gwelfn. Y schrêef an Hendrik en verschillnde prinsn, vroagnde da ze de Zwarte Gwelfn zoen uutroein. Godsdienste en persôonlikke zoakn dôorêenklutsnd rieptn d' êrgste kolêere van God ip teegn ze stad en y gaf verschillnde byzoendre schietschyvn ip die ook zyn persôonlikke vyandn woarn. 't Was in die tyd datn De Monarchia schrêef, woarin datn 'n weirld-keuninkschap van Hendrik VII vôornstelde.

Stanbeeld van Dante ip Piazza di Santa Croce in Firenze, Enrico Pazzi, 1865

In die tyd van ze verbannienge begostn an de "Komedie" te werkn, mo 't is moeilik te zeggn wannêer. Da werk is veele mêer zeifverzeekrd en grotschoaligr dan al zyn vroegre werkn uut Firenze; verzeekrs zoedn zuk e werk moa begun zyn achtre datn zyn polletieke ambiesjes a woargemakt, die in 't middelpunt gestoan an toe an zyn verbannienge, en stille loagn vor e tydetje, meuglik vor oaltyd. 't Is ook duudlik da Beatrice weer in zyn kop zat mê vernieuwde kracht en mêt e bridre betêeknisse dan in de Vita Nuova; in de Convivio (geschrêevn roend 1304–07) adn verkloard dat d' erinnerienge an de romance uut zyn joenge tyd verleedn tyd was.

E vroege anduudienge van buutnof da 't dichtwerk ip stoaple stoend is e vermeldienge van Francesco da Barberino in zyn Documenti d'Amore (Lessn oovre Liefde), geschrêevn verzeekers in 1314 of begun 1315. Klappnd oovre Virgilius, schrêef Francesco in loovnde bewôordiengn da Dante de Romeinse klassieke schryvr vôgde in e gedicht genoamd "Komedie" en dat d' omgeevienge van da gedicht (of e dêel drvan) in den oendreweirld was; da wil zegn d' êlle . De korte tekste gift gin duudlikke anduudienge da y zeive de Inferno a gezien of geleezn of da da dêel in die tyd al uutgegevn was, mo 't gaf an da 't werk a goed gevorderd was en da de groote lynn van 't gedicht verzeekers al iddre vaste loagn. (Dr is ook verteld da de kennisse van Dante's werk ook sommigte verluchtiengn zoe oendresteund ên van Francesco da Barberino's vroegre [roend 1305–08] Officiolum, 'n andschrifte da mor in 2003 oentdekt wierd .) Wydre weetn dat de Inferno uutgegeevn wierd in 1317; da wordt beweezn deur geschriftn van tydgenootn uut Bologna, mo dr is gin zeekr'eid of de drie dêeln van 't dichtwerk in undre gehêel zoen verschêen zyn of stiksje per stiksje. 't Paradiso zoe moa achter de dôod van de dichtre oopnboar gemakt zyn.

In Firenze krêegn de mêeste Witte Gwelfn in verbannienge vergeevienge van Baldo d'Aguglione en ze wierdn toegeloatn wêer te kêern. Moa, Dante was te verre gegoan mê ze felle brievn an Arrigo (Hendrik VII) en zyn verôordeelienge wierd nie êrroepn. In 1312 beleegrde Hendrik Firenze en versloeg de Zwarte Gwelfn, mo dr is gin bewys da Dante dr iets mee te maakn ad. Sommign zegn datn weigerde mee te doen in 'n aanvol ip ze stad deur e vrimdeling; andre peinzn datn ook by de Witte Gwelfn nie mêe in de groasje stoend, en da iedre spôor van zyn anweezigheid mê zorge uutgewist wierd. Hendrik VII stierf (deur kors) in 1313, en mê êm alle oope vo Dante om ôoit Firenze weere te zien. Y gienk weere no Verona, woa Cangrande I della Scala êm toeliet vo taamlik beschut, en verzeekers in e zeekre welstand, te leevn. Cangrande kwam zô in Dante zyn Paradys (Paradiso, XVII, 76).

Graf van Dante in Ravenna, 1780.

In 1315 wierd Firenze gedwoengn deur Uguccione della Faggiuola (de militare bevelebbre van de stad) om amnestie te geevn an al de banneliengn, Dante inbegreepn. Mo dr was boetedoenienge en e zwoare boete an verboendn. Dante weigerde, verkieznde in verbannienge te bluuvn. O Uguccione Firenze versloeg, wierd Dante zyn dôodvonnis ommegezet in uusarrest ip vôorwoarde datn zoe komn zweirn datn nôoit in de stad zoe komn. Y weigerde te goan, en zyn dôodvonnis wierd bevestigd en uutgebreid no ze zeuns. Loatre in ze leevn ooptn nog oaltyd datn zoed uutgenôodigd wordn van weere te kêern oendre êervulle vôorwoardn. Vo Dante was verbannienge bykans lik de dôod omdatn veele van z'n persôonlikheid doadeure kwytspeelde mor ook zyn erfnisse. Y beschrêef de pyne van de verbannienge in 't Paradiso, XVII (55–60), woa da ze vôorvoadre Cacciaguida êm vorspelde watn te verwachtn ad. Oopn datn ôoit nog noa Firenze zoe weerkêern dej y al bykans nie mêe lik of dat staot in Paradiso XXV, 1–9.

Grafmonument in bazelieke Santa Croce, Firenze.

Prins Guido Novello da Polenta nôodigde êm uut no Ravenna in 1318, en y anveirde da. Y vultôoide 't Paradiso, en stierf in 1321 (ip de leeftyd van 56) achtre datn weeregekêerd was noa Ravenna van e diplomatieke zendienge no Venetië, meuglik van malaria dietn doa zoe ipgedoan ên. Y wierd begraavn te Ravenna in de kerke van San Pier Maggiore (loatre genoamd San Francesco). Bernardo Bembo, a magistroat uut Venetië, liet e graf vor êm iprichtn in 1483.

Ip 't graf, e poar verzn van Bernardo Canaccio, e moat van Dante, gewyd an Firenze:

parvi Florentia mater amoris

"Firenze, moedre van weinig liefde"

De êeste echte leevnsbeschryvienge van Dante was de Vita di Dante (ook gekend lik de Trattatello in laude di Dante), geschreevn achtre 1348 deur Giovanni Boccaccio . Oewel da verschillende vaststelliengn en feitn nie kloppn doarin vôgns de teegwôordige maniere van oendrezoek, stoatr ook e vroegre verslag van Dante's leevn en werkn in de Nuova Cronica van de Florentynsche kroniekschryvre Giovanni Villani .

Firenze krêeg eevnwel spyt van Dante zyn verbannienge, en de stad vroeg verschillende kêern achtre zyn oovreblyfsln. De bewoarders van 't graf in Ravenna refuzeerdn, toe 't punt van 't gebêente weg te steekn achtr en volsche meur van 't klôostre. Ip 't ende van 't spel wierdr e "graf" vo Dante ipgericht in Firenze in 1829, in de bazelieke van Santa Croce. Da graf is aal die tyd aa leeg, en Dante's restn zyn in Ravenna gebleevn, verre van de streeke dietn zo geirn a gezien. Ip de vôorkant van zyn graf in Firenze stoatr Onorate l'altissimo poeta—tgêen oengevêer wil zeggn "Gift êere an den oogstn dichtre". De zin is komt uut de vierde zang van 't Inferno, da Virgilius' verwelkommienge beschryft otn weerekêert tusschn de grôote oede dichters die êeuwig in 't vôorgeborchte verbluuvn. De vôgnde lyne, L'ombra sua torna, ch'era dipartita ("zyn ghêest, die uus a verloatn, komm wêere"), is ipvoalnd ofweezig van 't leeg graf.

In 2007, wierd Dante's oangezichte êrsoamngesteld in e grôot projekt. Artiestn van d' Universiteit van Pisa en specialiestn van d' Universiteit van Bologna in Forli maktn e model da Dante's trekn vôorstelde lik e bitje verschillnd van tgêene oltyd gepeinsd was .

Werkn

Dante en zyn befoamd werk (Fresko van Domenico di Michelino in Santa Maria del Fiore, Firenze, 1465).

De Goddelikke Komedie beschryft Dante's reize deur d' êlle (Inferno), 't vagevier (Purgatorio), en den eemle (Paradiso), mê vo gids de Romeinse dichtre Virgilius en noadien mê Beatrice, 't vôorwerp van zyn liefde en van andre van zyn werkn, La Vita Nuova. De beschryvienge van d' êlle, is angrypnd vo moderne leezers mo de theologiesche peireltjes van d' andre boekn vraagn geduld en kennisse van de leezers van teegwôordig om ze te kunn noa woarde schattn. 't Vagevier is 't mêest lyriesche en menschlikke van de drie, en dr zyn ook mêest dichters in te vienn; de eemle is 't zwoarst theologiesch, ê de schôonste en mêest vervoerende passoages, woarin Dante 't oenbeschryflikke probeert te beschryvn (byvôorbeeld o Dante vo God stoat : all'alta fantasia qui mancò possa — "ip da oog moment, was ik nie kapaable om ntwa te beschryvn", Paradiso, XXXIII 142).

Omda ze bedoelienge zo serieus was, ze lettrekundige weirde zor ooge en zn oemvang zo brêed – zowel noa styl lik nor oendrewerp, wierd de Komedie rap 'n oekstêen in d' oentwikklienge van 't Italioans lik 'n echte lettrekundige toale. Dante wist beetre dan andre vroeg-Italjoanse schryvrs dat er grôote verscheidneid an streektoaln was en da 't nôodzoaklik was van 'n lettrekundige êeneidstoale 't ên neffens de Latynse geschriftn uut die tyd. In die zin is y e vôorloopre van de Renaissance, mê doarin 'n inspannienge om in de volkstoale te schryvn en te wedyvern met de vroegre klassieke schryvrs. Dante zyn kennisse in de diepte (binn de grenzn van zyn tyd) van de Romeinse Oedeid, en zyn duudelikke bewoendrienge van sommigte trekkn van 't heidens Rome, wyzn ook no de 15de êewe. Roare genoeg, oewel datn algemêen geêerd was in d' êewn achtre zyn dôod, grocht de Komedie uut de mode by de lettrekundigen : te middelêews, te grof en te troagiesch, en vôgns styl nie verfynd no de goeste van d' ooge en loate Renaissance.

Dante Alighieri, toegeschreevn an Giotto, in de kapelle van 't Bargello-paleis in Firenze. Da oedste petreit van Dante was geschilderd zjuuste vo zyn verbannienge en is sins die tyd zwoar bygewerkt.

Y schrêef de Komedie in e toale dietn Italjoans noamde, in zeekre ipzicht e gemienglde lettrekundige toale gesteund ip de streektoale van Toskoane, mê sommigte Latynse elementn en andre streektoaln. Y wilde ipzettlik leezers vienn deur hêel Italië en zowêl simple menschen lik gelêerdn en dichters. Deur e dichtwerk te maakn mê epiesche ipbow en filozofiesche bedoelienge, bewêes y da d' Italioanse toale 't oogstmeuglikke kost uutdrukkn. In 't Frans wordt 't Italioans somtyds bygnoamd "de toale van Dante". Schryvn in de volkstoale dej Dante lik êen van d' êeste (lik Geoffrey Chaucer en Giovanni Boccaccio) vo te breekn met schryvn allêene moa in 't Latyn (de toale van de Kerke, van de geschiednisse en van gelêerdied in 't algemêene, mor ook van lyrische dichtkunste). Die breuke voend navolgienge en liet toe van mêer literateure te loatn verschynn vor mêer leezrs, en bereide voorn op 'n oogre groad van geletterdeid in de toekomste. Moa, in teegnstellienge mê Boccaccio, Milton of Ariosto wierd Dante gin schryvr die in hêel Europa geleezn was toe an de Romantiek. Vo de Romantiekers was Dante, lik Homeros en Shakespeare e schôon vôorbeeld van 't zuuvre zjenie die zyn eign reegls makt, karakters schept van oovreweldigende gestalte en diepgank, die verre de vroegre mêesters oovreklast, mo zeive nie kan achtrenoa gedoan wordn. In hêel de 19e êewe wierd Dante's reputoasje altyd moa grotr en nie mêe of te breekn; en in 1865, de 600ste verjoardag van zyn geborte, wastn êen van de grotste lettrekundige ikôonn van de Westersche weirld.

Stanbeeld van Dante Alighieri in Verona.

Leezers kunn dikkers nie verstoan oe da zukn serieus werk e "komedie" kan genoamd wordn. In de tyd van Dante wierdn alle serieuze gelêerde werkn in 't Latyn geschreevn, e tradiesje die zoe bluuvn deurn vo verschillnde êewn toe an 't laste van de Verlichtienge, en werkn geschreevn in om 't eevn wukke andre toale wierd bekeekn lik van twyflachtige weirde. Verdre wyst het wôord "komedie" in de klassieke betêeknisse ip werkn die geloof in e geordnde weireld weeregeevn, woarin de gebeurtnisn nie allêene uutmoenn in e gelukkig of gêestig ende moa die wêl oendre den invloed stoan van e wille van de Verzienigheid die al de diengn stiert vor 'n uutendlik goed. Deur de betêekenisse van 't wôord, lik of da Dante zeive schrêef in e brief an Cangrande I della Scala, de vôortgank van de beedevoart van d' êlle no den eemle is de paradigmatieke uutdrukkienge van komedie, omda 't werk begunt mê de morêele verwarrienge van de beedevoardre en endigt mê 't anschown van God.

De vulgari eloquentia, 1577

Dante's andre werkn omvatn Convivio ('t Gastmoal), e verzoamlienge van zyn langste gedichtn mê 'n (oenvultôoide) zinnebeeldige kommentoar; Monarchia, e boendige verandlienge van polletieke filozofié in 't Latyn die verôordêeld wierd en verbrand achtre Dante zyn dôod deur de Pauselikke Legoat Bertrando del Poggetto, die yvert vor a weireld-monarchie om de weireldvrede in 't leevn ip eirde meuglik te moakn, en de betrekkiengn van die monarchie mê de Roomsche Katlieke Kerke lik gids vo de vrede in 't iernoamoals; De vulgari eloquentia (Oovre de welspreekneid van de volkstoale), oovre lettrekunde in de volstoale, gedêeltlik in noavolgienge van de Razos de trobar van Raimon Vidal de Bezaudun; en La Vita Nuova ('t Niewe Leevn) , de vertellienge van zyn liefde vo Beatrice Portinari, die ook diende lik 't uutendlik zinnebeeld van reddienge in de Komedie. De Vita Nuova bevat veele van Dante zyn liefdesgedichtn in 't Toskoans, tgêen nie zoendre vôorgoande was; de volkstoale was aa vêele gebruukt gewist vo lyriesche werkn in de dertiende êew. Moa, Dante zyn kommentoar ip zyn eign werk is ook in de volkstoale—zowêl in de Vita Nuova lik in 't Convivio—in de platse van 't Latyn da bykans oovral gebruukt was.

Proevertjes

Meurschildrienge van Dante in 't Uffizi, deur Andrea del Castagno, roend 1450

Paradiso, XVII 55–60
...Tu lascerai ogne cosa diletta più caramente; e questo è quello strale che l'arco de lo essilio pria saetta. Tu proverai sì come sa di sale lo pane altrui, e come è duro calle lo scendere e 'l salir per l'altrui scale ...	...Gy goa verloatnn 't gêene woaj mêest nor ankrde; das de pyle die de booge van de verbannienge schiet 't aldrêest. Gy moe proevn oe zoet is en oe drooge 't vrimde brôod, en wuk' 'arte stroate de trap van andren is te goan omooge...

Paradiso, XXV, 1–9
...Se mai continga che 'l poema sacro al quale ha posto mano e cielo e terra, sì che m'ha fatto per molti anni macro, vinca la crudeltà che fuor mi serra del bello ovile ov'io dormi' agnello, nimico ai lupi che li danno guerra; con altra voce omai, con altro vello ritornerò poeta, e in sul fonte del mio battesmo prenderò 'l cappello ...	...Ot ôoit 't schepn van 't illig dichtwerk verêerd zowêl in den eemle lik ip eirde, da brocht myn aal dichtre by me zerk, woene van de vrêedeid die me weirde uut de schôone kôoie wô 'k was e lam vô mêenge wolf die me nie anveirde; past ip : nu zyn ik hêel in vier en vlam' 'k goan stoan lik Dichtre by me voente woa 'k om de lawrierkrôone wêerekwam...

E bitje vodr kykn

• Allitt, John Stewart 2011 : Dante, il Pellegrino, Edizioni Villadiseriane, Villa di Serio (BG)
• Ashgate. pp. 223–236. ISBN 9780754663911.
• Gardner, Edmund Garratt 1921 : Dante, Oxford University Press, London
• Guénon, René 1996 : The Esoterism of Dante, trans. by C. B. Berhill, in the Perennial Wisdom Series. Ghent, Sophia Perennis et Universalis, Ghent, N.Y, 1996. viii, 72 p. N.B.: Originally published in French, entitled L'Esoterisme de Danté, in 1925. ISBN 0-900588-02-0
• Hede, Jesper 2007 : Reading Dante: The Pursuit of Meaning, Lexington Books, Lanham, ISBN 9780739121962.
• (nl) Lewis R.W.B. 2004 : Dante Alighieri, Uitgeverij Balans, Uitgeverij Van Halewyck, Leuven, 183 blz., ISBN 90 5617 5750 (ôorsproenklik in 't Engels, 2001)
• Miles, Thomas 2008 : Dante: Tours of Hell: Mapping the Landscape of Sin and Despair, In Stewart, Jon. Kierkegaard and the Patristic and Medieval Traditions.
• Raffa, Guy P. 2009 : The Complete Danteworlds: A Reader's Guide to the Divine Comedy, University of Chicago Press, Chicago, ISBN 9780226702704.
• (nl) Reynolds, Barbara 2006 : Dante, De Dichter, De denker, De Mens, Ambo, Amsterdam, 546 blz., ISBN 978 90 263 2165 8 (ôorsproenklik in 't Engels)
• Scartazzini, Giovanni Andrea 1874–1890 : La Divina Commedia riveduta e commentata (4 volumes). OCLC 558999245.
• Scartazzini, Giovanni Andrea 1896–1898 : Enciclopedia dantesca: dizionario critico e ragionato di quanto concerne la vita e le opere di Dante Alighieri (2 volumes). OCLC 12202483.
• Scott, John A. 1996 : Dante's Political Purgatory, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, ISBN 9780585127248.
• Seung, T. K. 1962 : The Fragile Leaves of the Sibyl: Dante's Master Plan, Newman Press, Westminster, MD, OCLC 1426455.
• Thewrewk A.P. 1970 : Dante kaj la Natursciencoj, Scienca Revuo, 21/2(82), p. 34-44.
• Toynbee, Paget 1898 : A Dictionary of the Proper Names and Notable Matters in the Works of Dante, The Clarendon Press, London, OCLC 343895.
• Whiting, Mary Bradford 1922 : Dante the Man and the Poet, W. Heffer & Sons, Cambridge, OCLC 224789.

Eksterne koppeliengn

• (en) The World of Dante multimedia, texts, maps, gallery, searchable database, music, teacher resources, timeline
• (en) The Princeton Dante Project texts and multimedia
• (en) The Dartmouth Dante Project searchable database of commentary
• (en) Società Dantesca Italiana (bilingual site) manuscripts of works, images and text transcripts
• (en) "Digital Dante" – Divine Comedy with commentary, other works, scholars on Dante
• (en) Yale Course on Dante
• (en) Works Italian and Latin texts, concordances and frequency lists

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Dante Alighieri van Wikimedia Commons.