Venynboom
| Venynboom | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Twyge van geweune venynboom (Taxus baccata) mê rype en oenrype keegls | |||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||
| |||||||||||||
| geslacht | |||||||||||||
| Taxus L., 1753 |
De venynboom (Taxus) is e geslacht van klêene konifeere-boomn of -struukn uut de famielje van de venynboomachtign. Ze gruujn reedlik troage en kunn styf lange leevn. Z' oaln oogtn van 1–40 meetrs, mê deurmeetrs die toe 5 meetrs goan [1].
Beschryvienge
[bewerkn | brontekst bewerken]
De venynboom êt e rôo-achtige schusse, langwerpige, platte, doenkrgroene noaldn van 1–4 cm lank en 2–3 mm brêed, spiroalvormig geschikt ip de twyge, mo mê de bladboazies gevroengn vo de noaldn in twêe platte reekn t ên ip iedre kant van de twyge [2]. De zoadkeegls zyn sterk angepast, iedre keegle bevat êen ienkl zoad, da 4–7 mm lank is en oemriengd deur e gewyzigde schubbe die êm oentwikkelt toe e zochte, êldre- rôo besachtige strukteure, "ariel" gêetn , 8–15 mm lank en wyd en oopn ip 't uutende. De ariels zyn rype 6–9 moandn achtre de bestuuvienge, en wordn geetn deur lystrs, meirloars, pestveugls en andre veugls, die 't ard zoad oenbeschoadigd verspreidn in undre uutwerpsls; 't rypn van d' ariels deurt 2–3 moandn, woadeure dat de sloagkansn vo 't verspreidn van 't zoad vergroddern. De mannlikke keegls zyn bolvormig, mêt e deurmeetre van 3–6 mm; ze geevn 't stuufmeel of in 't vroege vôojoar. Venynboomn zyn mêesta twêeuuzig, mo nu en ton zyndr boomn die êenuuzig of ofwisslnd êenuuzig kunn zyn [2].
Al de sôortn venynboomn zyn dichte verwant mê mekoar, en sommigte plantkundign beschown z' allemalle lik oendresôortn of varjeteitn van allêene mor êen wydverspreide sôorte; mê die ipvattienge bestoatr allêene mo Taxus baccata, d' êeste venynboom die weetnschapplik beschreevn is [3]. Andre bronn doarenteegn êrkenn 9 sôortn, zie byvôorbeeld : Plant List.
De mêest aparte sôorte is de Sumatreesche venynboom (T. sumatrana), inêems in Sumatra en Sulawesi, no 't Nôordn toe an 't zuudlikste dêel van China, oendrscheidn deur ze dinne gezoajde, sikklvormige gilwe-groene noaldn. De Meksikoansche venynboom (T. globosa), inêems in ôostlik Mexico no 't Zuudn toe in Honduras) is ook betrekklik apart mê noaldn die tusschn de Sumatreesche venynboom en die van d' andre sôortn stoan. De Florida-venynboom (T. floridana), de Meksikoansche venynboom en de Pacifieke venynboom (T. brevifolia) zyn allemalle zeldzoame sôortn die beschowd wordn lik bedreigd.
Al de sôortn venynboomn bevattn sterk giftige alkalowiedn gekend lik taksoann, met êenigte varjoasje in de zjuuste formule van 't alkalowiede noagelank de sôorte. Alle dêeln van de boom, met uutzoendrienge van d' ariels bevattn 't alkalowiede. De ariels zyn êetboar en zoete, mo 't zoad is gevoarlik giftig; in teegnstellienge mê veugls ku de menschlikke moage 't zoadomhulsle ofbreekn en de taksoann in 't lyf verspreidn. Da kan fatoale gevolgn ên o de "bessn" geetn wordn zoendr êest de zoadn druut 't oaln. Groazrs, in 't byzoendre runders en peirdn, wordn somtyds dôod gevoenn neffns venynboomn achtr dazze de noaldn geetn ên, oewêl da êrtachtign in stoat zyn vo de giftn of te breekn; ze kunn de noaldn eetn zoendre probleemn. In 't wild, is 't geknabbl ip venynboomn deur êrtachtign zo wydverspreid da wilde venynboomn geweunlik beperkt bluuvn toe klippn en andre steile êlliengn die nie toeganklik zyn vor êrtachtign. De noaldn wordn ook geetn deur de larvn van sommigte schubvleuglign woaroendre de venynboom-spikklspannr (Peribatodes rhomboidaria).
Gebruuk en tradiesjes
[bewerkn | brontekst bewerken]
Venynboom-oet is rood-bruun (mê blêekr spint-oet), en 't bost gemakklik. 't Was tradiesjonêel gebruukt vodr boogn mee te moakn, in 't biezoendre de "langbooge" [4]. Ötzi, de Chalkolietiesche mummy gevoenn in 1991 in d' Ietaljoansche Alpn, droeg 'n oenvultôojde booge, gemakt van venynboom-oet. Bygevôg ist nie verwoenderlik da in de Nôorsche mythologie 't verbluuf van de god van de booge, Ullr, de noame Ydalir a (Venynboom-dal). 't Mêeste langbooge-oet gebruukt in nôordlik Europa wierd ingevoerd uut 't Ibeeriesch Schiereiland, woa da de klimoat-omstandigeedn beetre zyn vo 't kwêekn van venynboom-oet zoendre noestn da nôodig is. De venynboom-langbooge was 't bepoalnd woapn da gebruukt was deur d' Ienglsmans vo de Fransche ruutery te versloan by de slag van Azincourt in 1415. 't Wordt gezeid da d' Ienglsche prochjes verplicht woarn vo venynboomn te kwêekn en, omwille van de giftige eignschappn van de boom, mostn ze stoan in d' êenige geweunlik omeinde ruumte van e dorp – 't kerkof [5]. De venynboom ku dikkers gevoenn wordn ip kerkoovn en is e zinnebeeld van verdriet. E zukke vôornstellienge verschynt in de twidde zank uut 't dichtwerk "In Memoriam A.H.H." van Alfred Tennyson.
De venynboom ku styf lange leevn. De Fortingall-venynboom uut Schotland wordt beschowd lik êen van d' oedste boomn in Europa, mêt e leeftyd van mêer of 2 000 joar oed. Vôgns de tradiesje zoe Pontius Pilatus droendre gesloapn ên in 't joar 30 otn ip roende was. De boom zoe nog oovretroofn zyn deur êen ip 't kerkof van e klêen Welsh dorptje genoamd St Cynog. Vôgns de boomkundige Janis Fry zoe die boom 5 000 joar oed zyn [6]. Zukke oede boomn bestoan geweunlik uut e cirklevormige uutgruuj van de venynboom, angezien dat de kern allange weggerot is.
De Eihwaz-rune ᛇ is genoamd no de venynboom, en somtyds ook verêenzeivigd mê d' "altydgroene" weirld-boom, Yggdrasil.
Venynboomn zyn wyd en zyd gebruukt in landschapsarchitikteure en sier-oovenierderie. Mêer of 400 kultivoars ên e noame gekreegn, de grôote mêerdreid ofgeleid van Taxus baccata of Taxus cuspidata. De bastoard van die twêe sôortn is Taxus x media. E geirn geziene rechtipgoande seleksje van Taxus baccata 'Fastigiata' wordt dikkers de "Iersche venynboom" gêetn, oewêl da nateurlik verwarrnd is. E poar kuultievoars mê gilwe bloarn die verminnigvuldigd wordn, zyn kend lik "gilwe venynboomn", tgêen ook gin kloare nomenklateure is.
De Pacifieke venynboom, inêems in 't Pacifieke Nôordwestn van Nôord-Amerika, en de Kanadeesche venynboom zyn bronn zyn vo taksol (of paklietaksêl), e scheikundig-teerapeutiesch medikament gebruukt by de beandlienge van bost- en loengkankre en, mêer recent, toegepast in stents die dienn vo de bloedvoatn te verwydn (drug eluting stent). Teveele wegkappn van de Pacifieke venynboomn vo da medicament zoetr kunn vo zorgn dat e bedreigde sôorte wordt. Mo dr zyn intusschn maniern oentwikkld vo 't medikament oaf-syntheetiesch vôort te briengn uut gekwikte venynboomn zoendre dat nôodig is vo de wilde populoasjes in gevoar te briengn, en de Pacifieke venynboom is dus buutn schot [7]. De mêer olgemêene Kanadeesche venynboom wordt ook gemakklik gôost in nôordlik Ontario, Kebêk en Niew Brunswick, en is ook e belangryke bronne gewordn vo paklietaksêl. Andre venynboom-sôortn bevattn glykoardige stoffn mêt e glykoardige uutwerkienge. Docetaksêl, 'n analôog van paklietaksêl, wordt hoald uut de Geweune venynboom.
De venynboom is e symbool da veele voorkomt in de Kristlikke dichtwerkn van T. S. Eliot, in 't byzoendre in zyn Four Quartets.
Ip 18 januoari 2008 stelde de Botanic Gardens Conservation International (die botanieke ooviengn uut 120 landn vertêegnwôordigt) vaste da "400 medicinoale plantn rieskeern van uut te stervn deur teveele te verzoaml en deur oentbusschienge, woadeure da toekomstige oentdekkienge van geneesmiddels nôojt mê ku gebeurn." Doaroendre was de Pacifieke venynboom[8].
Sôortn en bastoars
[bewerkn | brontekst bewerken]
- Sôortn-groep : Baccata-groep
- Verboend : Baccata-verboend
- Taxus baccata - Geweune venynboom
- Taxus contorta - Gevroengn venynboom
- Taxus fastigiata - Iersche venynboom
- Taxus recurvata Ienglsche venynboom
- Verboend : Cuspidata-verboend
- Taxus biternata - Dintakkige venynboom
- Taxus caespitosa - Bustjes-venynboom
- Taxus canadensis - Kanadeesche venynboom
- Taxus cuspidata - Japansche venynboom [9]
- Taxus umbraculifera - Parapluu-venynboom
- Verboend : Baccata-verboend
- Sôortn-groep : Sumatrana-groep
- Taxus celebica - Celebes-venynboom
- Taxus kingstonii - Kingston-venynboom
- Taxus mairei - Maire-venynboom
- Taxus sumatrana - Sumatra-venynboom
- Sôortn-groep : Wallichiana-groep
- Oendregroep : Chinensis-oendregroep
- Taxus calcicola - Koak-venynboom
- Taxus chinensis - Chineesche venynboom
- Taxus obscura - Doenkre venynboom
- Taxus ocreata - Schubbige venynboom
- Taxus phytonii - Phyton-venynboom
- Taxus rehderiana - Rehder-venynboom
- Taxus scutata Schildvormige venynboom
- Oendregroep : Wallichiana-oendregroep
- Taxus brevifolia - Pacifieke venynboom
- Taxus florinii - Florin-venynboom
- Taxus globosa - Meksikoansche venynboom (woaroendre Taxus floridana)
- Taxus suffnessii - Suffness-venynboom
- Taxus wallichiana - Wallich-venynboom
- Oendregroep : Chinensis-oendregroep
Eksterne koppliengn
[bewerkn | brontekst bewerken]- Venynboomn. - in 't Spoans
- (en) Nomenclature, Keys and Descriptions for Species of Taxus With Discussion and Citation of Specimens Studied.
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Taxus van Wikimedia Commons. |
Verwyziengn
[bewerkn | brontekst bewerken]<references>
- ↑ (en) Moir Andy 2013 : The exceptional yew trees of England, Scotland and Wales, Quarterly Journal of Forestry, 2013, p. 187
- ↑ 2,0 2,1 (en) Flora of North America, v 2. Taxus
- ↑ Linnaeus, Carl von. 1753. Species Plantarum 2: 1040.
- ↑ Britsche venynboomn zyn geweunlik te noestig, en dus wierd 't oet da gebruukt was vo d' Ienglsche langboogn in de Slag van Azincourt ingevoerd uut Spajje of Nôord-Italië : zie (en) Eichhorn Markus 2010 : Yew – The Sacred Tree, University of Nottingham
- ↑ (en) Yew trees in churchyards.
- ↑ (en) The Times
- ↑ (en) Oregon Biodiversity Information Center. 2010. Oregon Biodiversity Information Center 2010 : Rare, Threatened and Endangered Species of Oregon. Institute for Natural Resources, Portland State University, Portland, Oregon. 105 pp.
- ↑ (en) BBC NEWS, Medical plants 'face extinction'
- ↑ Boreoale busschn van Sakhalien, Gebergte Sikhote-Alin