Atmosfeer (Eirde)
Den atmosfeer van d' Eirde is een gaslage round de planete die doa g'houdn wordt deur de zwoartekracht van d' Eirde. Den atmosfeer beschermt 't leevn up eirde teegn 't ultraviolet van de zunne zyn stroaln, verwarmt het uppervlak deur warmte in t' houdn (broeikaseffect), en vermindert 't temperateursverschil tusschn dag en nacht. Droge lucht bevat omtrent 78.08 volume% stikstoffe, 20.95 volume% zeurstoffe, 0.93% argon, 0.038% koolstofdioxide, en veranderlik' hoeveelheedn woaterdamp (gemiddeld 1%).
Den atmosfeer hèt een massa van omtrent 5x1018 kg, woavan dat er drie kart in de lêegste 11 km zit. Den atmosfeer wordt olsmoa dinner noarmaote da j' hoger goat, zounder dat er een scherpn ovegank is noa d' interplanetaire ruumte. Ruumtevoarttuugn die were noa d' eirde kommn beginn'n den atmosfeer gewoar te wordn up een hoogte van 120 km.
Samesntellienge
[bewerkn | brontekst bewerken]
't Grotste dêel van de lucht bestoat uut stikstoffe, zeurstoffe en argon, en spôorn van gaze gelik woaterdamp, koolstofdioxide, methoan, stikstofoxide en ozon. Beholve de gaze dryvn der ook nog dêeltjies in den atmosfeer, gelik stof, pollen, vulkoanische assche en meteoroïdn.
| Gaze | Volume |
|---|---|
| Stikstoffe (N2) | 78.084% |
| Zeurstoffe (O2) | 20.946% |
| Argon (Ar) | 0.9340% |
| Koolstofdioxide (CO2) | 0.0383% |
| Neon (Ne) | 0.001818% |
| Helium (He) | 0.000524% |
| Methoan (CH4) | 0.0001745% |
| Krypton (Kr) | 10.000114% |
| Woaterstoffe (H2) | 0.000055% |
| Stikstofoxide (N2O) | 0.00003% |
| Xenon (Xe) | 9x10−6% |
| Ozon (O3) | 0% toet 7x10−6%) |
| Stikstofdioxide (NO2) | 2x10−6% |
| Jodium (I) | 1x10−6% |
Structeure van den atmosfeer
[bewerkn | brontekst bewerken]Belangrikste laagn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Den atmosfeer va d' Eirde kan ounderverdêeld wordn in vuuf laagn volgens dat de temperateure noar omhoge of oar omlêge goat. Van beneen noa boovn zyn die laagn :
- Troposfeer
- De troposfeer is de plekke woardat 't weer gelik da mynder 't kenn'n platseviendt en da 80% van den atmosfeer zyn massa bevat. De troposfeer rêekt toet een hoogte van 7 km an de pooln en 17 km an den evenoare, en wordt verwarmd deur d' uutstroalienge van 't eirduppervlak. De tropopause is de grenze tusschn de troposfeer en de stratosfeer.
- Stratosfeer
- De stratosfeer rêekt van de tropopause toet an een hoogte van 50 toet 55 km. In tegenstellienge toet de troposfeer nimt de temperateure toe met d' hoogte. De luchtdruk is typisch een duuzendste van den druk an 't eirduppervlak. De stratosfeer bevat ook den ozonlage, die 't leevn up eirde beschermt teegn ultraviolette stroalienge.
- Mesosfeer
- The mesosfeer rêekt van de stratopause toet an een hoogte van 80 toet 85 km, woardat de temperateure ofnimt met d' hoogte, en met temperateurn van -100 °C is 't de koudste plekke up eirde. De mesosfeer is normoalgezien de plekke woardan klêne meteorietn upbrandn.
- Thermosfeer
- De temperateure nimt toe met d' hoogte van de mesopause toet an de thermopause, die ofhankelik van de zunne-activiteit varièrt van 350 toet 800 km. In plekkn kan de temperateure 1500 °C berêekn, olhoewel dat da winnig betêkent, angezien dat de gazemolecuuln zo verre uut mankaor liggn. 't International Space Station hè zyn loopboane up een hoogte tusschn 320 en 380 km en ligt vôr een grôot dêel in de thermosfeer.
- Exosfeer
- De butenste lage is zo dinne dan molecuuln vor hounderdn kilometers kunn'n beweegn zounder in botsienge te kommn met andere molecuuln. Den exosfeer bestoat hoofzoakelik uut woaterstoffe en helium.
Andere laagn
[bewerkn | brontekst bewerken]Binn'n de vuuf hoofdlaagn kommn der nog andere laagn vôorn.
- D' ozonlage kom vôorn in 't lêegste dêel van de stratosfeer, en bevat 90% van den ozon in den atmosfeer.
- De ionosfeer is 't dêel van den atmosfeer woarda de molecuuln geionisèrd deur 't zunnelicht. 't Belangrykste effect is dat het gebruuk van radio meugelik makt deur dat de radiostroalienge weerkatst wordt in de ionosfeer. De ionosfeer is ook de pleek woardn de auroras (borealis en australis) gevormd wordn.
Optische eigenschappn
[bewerkn | brontekst bewerken]Zuunelicht is d' energie die d' Eirde ountvangt van de zunne, en stroalt energie uut in 't infrarôod. Ofhankelik van de condiesjes kan d' Eirde zunnelicht weerkatstn (o 't zwoar bewolkt is f absorbeern (broeikaseffect).
Verstrôoienge
[bewerkn | brontekst bewerken]Os licht deur d' atmosfeer beweegt werkn de fotoonn in up de molecuuln van den atmosfeer in een effect da "verstrôoienge" genoemd wordt. Up een bewolkte dag wordn ol de fotoonn vestrôoid, binst dat up een kloare dag de lucht blauw is omdat 't blauw dêel van 't zunnelicht êest verstrôoid wordt. 's Nuchtens en 's avends passeer het licht schuuns deur den atmosfeer, woadeure dat der mêer van 't licht verstrôoid wordt, en de kleur rôod is.
Absorptie
[bewerkn | brontekst bewerken]Verschillende molecuuln absorbeern verschillende golflengtn van 't zunnelicht: zeurstoffe en ozon absorbeern bevôorbêeld olle golflengtn beneen 300 nanometers, binst da woaterdamp olle golflengtn boovn 700 nanometers absorbèrt. Dien absorptie warmt den atmosfeer up, olhoewel dat er ook warmteverlies is deur uutstroalienge.
De gecominèrde absorptiespectrums van den atsmofeer loatn een een antol vinsters van lêge opaciteit open, woavan dat de mêest bekendn in 't zichtboar licht te viendn. Der zyn der ook in 't infrarôod (~ 10 µm) en vo langere radiogolvn (3 cm - 11 m).
Uutstroalienge
[bewerkn | brontekst bewerken]Uutstroalienge is 't tegenovergestelde van absorptie, waordat een ichaam da warmer is dan zyn omgevienge warmte uutstroalt (black body radiation). Noarmaote dat een lichaam kouder is wordt d' uutstroalienge minder energetisch, mè langere golflengtn. Azo gift de zunne stroalienge uut round 500 nm, binst dat d' eirde golvn van omtrent 10.000 nm uutstroalt (of infrarôde stroalienge). Den atmosfeer, en vôrol wolkn, absorbeern vele van dat infrarôod zodoanig da je zou kunn'n zeggn dat den atmosfeer as een soarzje werkt.
Circuloasje
[bewerkn | brontekst bewerken]
Atmospherische circuloasje is de bewegienge van de lucht up een grôte schoale, die t' hope met golfstroomn in den oceoan zorg vo d' herverdêelienge van warmte round de planete.
Evoluusje van den atmosfeer
[bewerkn | brontekst bewerken]Vroegstn atmosfeer
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Uutgassn vna gaze uut 't inwendige van d' Eirde vormdigde den êestn atmosfeer, di vo 80% uut woaterdamp bestound, 10% koolstofdioxide, 5-7% woaterstofsulfide, en klinder hoeveelheedn stikstoffe, koolstofmonoxide, woaterstof, methoan en inerte gaze. Up 't moment dat d' eirde koele genoeg was vo vloeiboar water te vormn wierd het mêeste van 't woater in den oceoan upgevangn, wa da den atmosfeer ryker maktige an d' andere gaazn.
Twiddn atmosfeer
[bewerkn | brontekst bewerken]Round 3,4 miljard joar geleen haat der hem een stabieln atsmofeer gevormd die vo 't grotste dêel uut stikstoffe bestound. Zeurstoffe die deur d' êeste fotosyntheserende organismn wierd gevormd wierd êest upgebruukt met 't oxideern van upgeloste yzer (Fe(II) toet Fe(III)), en dus was der vo 't moment gin vrye zeurstoffe in den atmosfeer te viendn.
Derden atmosfeer
[bewerkn | brontekst bewerken]
De vormienge van de continentn makte dat een grôot dêel van de koolstofdioxide in carbonaotgestêentn wierd upgebouwd en doadeuer uut den atmosfeer verdween. Toet an 1,7 miljard joar geleen was der nog moa winnig vrye zeurstoffe in den atmosfeer, moar de vormienge van gelaagde yzerformoasjes (banded iron formations) toogt an dat den overgank van een reducerendn noar een oxiderendn atmosfeer up gank was gekommn.