Pest
De pest is een ziekte die van de 14e toet an de 19e êeuwe in Europa mêerdere kêern hè toegesleegn, vantydn epidemisch en soms zels pandemisch, en die an miljoenn mensn 't leevn gekost hèt. Noa schattienge stiervn der een poar tientol miljoenn mensn in de periode tusschn 1347 en 1351, die beter bekend stoat as de Zwarte Dôod.
Geschiedenisse
[bewerkn | brontekst bewerken]Ol in den tyd van d' oude Griekn woarn der epidemieën van een ounbekende ziekte die mè loater ounderzoek as de pest is g'identificèrd. Volgens de Griekse mythologie was het Apollo die mè zyn pyln de ziekte versprêdige.
Der wordt over 't olgemêen angenoomn dan rattn en under vlôoin de bacterie Yertsinia pestis versprêdign. An den andere kant is 't nie hêeltegansten dudelik dan die epidemieën, en zels de Zwarte Dôod, eigentlik de ziekte was da me nu de pest noemn. De beschryviengn van dien tyd zyn nie vrê dudelik en ze beschryvn symptoomn die nie nôodzakelik deur de pest zyn verôorzaakt. Sommige wetenschappers peizn dat de maniere woarup da de ziekte hem versprêdige mêer doe peizn an viruusn gelik Ebola, Marburg of Hanta.
Pas round 1720 verdween de pest uut West-Europa, wa da meugeliks deur verbeterde hygiene en 't bouwn van stêenn in platse van houtn huuzn verôorzaakt was. Een andere verkloarienge is da vanof 1670 de zwarte ratte wier verdroungn deur de brune ratte, die die ziekte nie versprêedt.
Zwarte Dôod
[bewerkn | brontekst bewerken]
D' er wordt vermoed dat de pest ountstoan hèt in Mongolië, en hem langs de handelsroutes noar Europa versprêed hèt. In Europa is de ziekte begost in Itoalië (1347), woarachter dat 't hem uutgebrêed hè toet Vrankryk, Spanje, Vloandern, Iengeland (1348), Duutsland, Nôorweegn (1349) en uutendelik in Rusland (1351).
't Antal dôon van de pandemie wor geschat tusschn 25 en 40 miljoen, mè veel streekn die totoal ountvolkt woarn. Dikwils vluchtign d' overlevendn noar een andere plekke en hielpn azô de ziekte te sprêen. Omdat 't erup trok dan joodn minder van de ziekte leen ountstond der de mythe dan zynder de ziekte noar Europa haan gebrocht, wa da toet officiêel gesanctionèrde pogroms (gelik in Brabant in 1350) lêdige.
Symptoomn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Mensn geraakn besmet deur een bete van een g'enfecteerde rattenvlôoie. In d' êeste 2-7 daagn voelt een mens hem korsachtig met een zêre kop. Achter een tydje geraakn de lymfekliern g'enfecteerd, wa da de buuln typisch voa de buulnpest verôorzaakt. Die kunn'n were verdwynn ot de patiënt behandeld wordt, of ô zyn immuunsystèm de ziekte den boas wordt.
't Kan ook gebeurn dat de bacterie uut de lymfekliere uutbrèkt en andere dêeln van 't lichaam antast wa da variantn van de pest gelik loungnpest of septische pest (in 't bloed) verôorzaakt. Zounder behandelienge zyn die sôortn pest 100% dôdelik.
De symptoomn van loungnpest trekkn up een zwoare loungontstekienge, woaby dat er bloed wordt upgehoest. Azô kunn'n andere mensn oof besmet wordn. Iemand mè septische pest krygt inwendige bloediengn woadeure dat je zwarte plekkn krygt (woavan dat de name "de Zwarte Dôod" komt).
Ollêne mè loungnpest wordt de ziekte van mens toet mens overgedroagn. In ol d' andere gevolln moet de besmettienge beginn'n met een besmette vlôoie up een ratte. De bacterie bluuf nie lange in leevn in de menselike vlôoie, dus is da nie de normoale maniere dat een mesn besmet wordt.
Mythn
[bewerkn | brontekst bewerken]Omdan de mensn nie wistn woarda de ziekte van kwaamt, wierd der olle sôortn explicoasjies uutgevoundn, die uutendelik winnig hielpn, en vantydn 't probleem slichter maktign.
Straffe van God
[bewerkn | brontekst bewerken]Sommige mensn peisdign da de pest een straffe van God was, en deen doavan boete deur underzelvn te geselen. Die Flagellantn (letterlik geseloars) liepn met een blôot bovenlyf deur de stroatn en sleegn under rik met een zwepe. Ze peisdn dan ze doadeure den duvel, die de pest brocht, kostn verdryvn.
Joodn
[bewerkn | brontekst bewerken]Deur under reinigiengswettn, en omdan ze gin woater uut d' openboare pittn gebruuktign, wierdn Joodn minder dikwils ziek. Doadeure peisdn andere mensn dan de Joodn de woaterpittn vergiftigd haan, en sommige Joodn wierdn gemarteld toe dan ze da toegaavn.
Bedorvn lucht
[bewerkn | brontekst bewerken]Voar een lange tyd wierd der ook gepeisd dan ziektn gelik de pest van bedorvn lucht kwaamn. Doavan wierdn der tunn'n mè pek en vantydn ook kruudn verbrand, in 't gedacht dat de rook de besmette lucht zou wegdryvn.
Specioale dokteurs (pestmêesters of snaveldokteurs genoemd) draagdign een sôorte masker dat een bitje up de kop van een pinguin trok. In de bek van da masker zaatn der kruudn voa de kwoade dampn teegn te goan.