Zwyn
| Zwyn | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Zeuge me vuuf vikkns | |||||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Oendersoorte | |||||||||||||||
| Sus scrofa domesticus Erxleben, 1777 |
't Zwyn (Sus scrofa domesticus) is e gedomesticeerd wild zwyn. Zwyns werdn 5000 toe 7000 joar geleedn voe 't eest gedomesticeerd. Zwyns krygn soms de weetnschappelikke noame Sus scrofa, moa sommigte auteurs gebruukn die noame allêne voe wilde zwyns. Ip verschillige plekkn ip de weireld zyn temme zwyns were verwilderd gerakt.
Sus scrofa' è vier oundersôorten, die in verschillnde geogroafische gebiedn vôornkomn:
- Sus scrofa scrofa (West-Afrika, Europa)
- Sus scrofa ussuricus (Noord-Azië en Japan)
- Sus scrofa cristatus (Klêen-Azië en Indië)
- Sus scrofa vittatus (Indonesië)
Terminologie
[bewerkn | brontekst bewerken]E vrouwelik zwyn wordt e zeuge genoemd, e mannelik zwyn nen beir en e jounk e vikken. E gelte is e vrouwelik zwyn da nog nie gejoengd het. E mannelik zwyn die zen ballen kwyt is gegrocht wordt een barge genoemd. Een gespend vikken die afgemest wordt, wordt e vet zwyn, ook wel vleesvarken genoemd.
In 't Vlams van de 17ste/18ste eeuw was ter ook al sprake van vickens, zeugen en beers. De joungn van everzwyns wiern wel gin vicken genoemd, mo koddaard. De termen "zwyn" en "vercken" wiern deur mekoar gebruukt, al lykt het der ip dat beist da surtout "zwyn" nu een scheldwoord is (peist an uutspraken lik "mo gy zwyn"), vroeger eerder "vercken" als scheldwoord gebruukt wier. In processen van die joaren ku'je dus wel ne keer uutspraken lezen in de zin van "Ghy hoere, ghy vercken".
In 't Frans klappen ze van porcelet (vikken), cochette (gelte), nourrain (vleesvarken), truie (zeuge) en verrat (beir). In 't Ingels is ter respectievelik sprake van piglets, gilts, sows en boars. Zeugen in 't algemeen, dus zowel jounge of oede wordn in 't Ingels hogs genoemd.
Kwêek
[bewerkn | brontekst bewerken]Zwyns wordn massoal gekwêekt vor under vlêes.
En zwyn es êen van de mêest stress-gevoelige bêesten da we kenn. Doarom wirdn ze lankstom minder buten gekwêekt. An den universiteit van Gent zoeken ze ol joaren noa middels om de stress-gevoeligeid te verminderen. Oat'er ne warmen luchtballon ip minder dan ounderd meiters overvliegt keunn z'al in paniek sloan en wegstormen, tweirs deur ofsleutiengn en stekkerdroadn. Achternoa zyn ze goe vô de nôodslacht. En zwyn da geslacht wird ounder stress geeft slicht vlêes da allêne moa goe es voe in charcuterie te droaien; doarom bringt het ôok nie vele ip. Om gêen stress t'èn wirden de mêeste zwyns twolf uren vôorn de slacht ingespeit me 'n kalmeriengsmiddl. Dad'es êen van de redens vowuk da zwynevlêes mêer en mêer noa medikamenten smoakt.
Omdat 't vlêes van ne volwassn beir geweunlik nie smoakelik is, castreren ze mêestal de mannelikke vikkns oan ze 'n poar weken oud zyn. 't Gevolg es rustiger stallen en mêer en verkôopboar vlêes. Da castreren of 't ofsnyen van de teelbollen gebeurt anno 2006 me 'n hêel scherp meske of 'n kniptangske; de vikkens tieren vuuf secounden en doen toun were vôort lik geweunlik. 't Es nie bekend oan ze tieren van benouwdegie of van 't zêer. Natuurlik zyn de groene en de dierebeschermers doa nie hêel mee akkôord, moa van d'alternatieven lik verdôvienge of castrerienge me medicamentn zyn de gevolgen en residuen in 't vlêes nie goe bekend.
Inseminoatie en zoekbeers
[bewerkn | brontekst bewerken]
In de moderne Vlamse zwynesector kunn zwyneboern die vele zeugen tope oudn 't under nie meer permitteern van al under zeugn te loaten dekkn deur eigen beers. Ten eerste ze zoun veel te veel beers moeten oudn, die vaneigens plekke vraagt en geld kost an 't eten enzovors, mo ten twidde met assan te moeten tjooln met beers zoun z'ook veel te veel veiligheidsrisico's moeten pakken met dat beers al by al gevoarlike beesten zyn. Ten derde, en messchien nog belangrikst van al, 't is ook no hygiëne toe nie meer verantwoord om die beers hele dagen ip andere zeugen te loaten goan (sexueel overdroagboare ziekten, SOA's). Ten slotte willen al de boeren vaneigens vikkens van de beste beers. Domee dat de meeste zwyneboeren sperma inkopen van KI-stationgs. In West-Vloandern zyn der intussen een paar grote en gekende KI-stationgs ipgekomn; KI-Gantois-Oudenburg, KI-Cobbaert, KI-Lichtervelde, en andere. In die KI-stationgs oudn ze een hele serie van de beste beers, en wordn ze alle dagen of toch regelmoatig zoad afgetrokken.
Oundanks dat de meeste zwyneboern dus zoad inkopen, oudn ze meestal toch nog assan één of e poar beers. Da's nie als reserve, mo der blykt da zeugen vele beter togen wanneer da ze brounstig zyn os ze nen beer zien, en liefst één die by under komt knuffelen, geruchte makt, da ze kunn rieken enzovors. Beers die moeten dienn om goeste ip te wekken, mo die a 't puntje by paaltje komt der toch nie ip meugen, wordn zoekbeers genoemd.
't Is wel merkwoardig da zeugen under zo gemakkelik loaten in de zak zetten. Heel wa boeren en een nepbeer in plastiek die met batterien ip wieltjes weg en were lopt (rolt). De boer of boerinne speit met ulder speitebusse e bitje beirereuke ip zen kounte, en al die zeugen mo zot staan van de goeste.
Varia
[bewerkn | brontekst bewerken]- Ip sommigste plekken wirdt an cirkelzoage ôok an zwyn genoemd.
- Et zwyn uutangn es drienken en eten vô toe, gêen maniern èn.
- Et zwynoar wordt gebruukt om der schilderbustels van te moaken.
- Het vel van't zwyn wordt nog vele gebrukt vô industrieel leer, bevôorbeeld vô de goekôpe werkandschoenn.
- Zwynen zyn styf goeie speurneuzen en gebrukt om truffels, mynen en andr ountploffiengsteug ip te sporen.
- Et sperma van den beer wordt vele gebruukt in de parfumindustrie omwille van zyn "geurfixatie" eignschappn.
Liedje
[bewerkn | brontekst bewerken]
't Zwyn es e vrêe belangryke bêeste vô de West-Vloamiengn. Z'èn der zelst e ploate van emak, ip de melodie van 't Dutse zuplied Trink, trink, Brüderlein, trink van Wilhelm Lindemann:
- et zwyn es et schôonste der bêesten
- zounder varken wa zoe me wyder zyn
- g'eit ze nodig op ol ounze fêesten
- en 'k eet olles zo geirn van 't zwyn
- smout, vet, espe en spek
- ôofvlêes koteletten en paté
- smout, vet, espe en spek
- ôofvlêes koteletten en paté
- worsten en bloelienk en vette derms
- skeutelvlêes en zwynepôot
- worsten en bloelienk en vette derms
- skeutelvlêes en zwynepôot
- ei gy nog da bêestje zien slokken
- 't es oltyd zô ip zyn gemak
- et jeunt em in zop en in brokken
- zyn pôotjes stoan ôok in den bak
- in 't zwynekot ge zoet do wegslieren
- nie da de zwyns daarmee afzien
- ze wroeten, ze zoun 't al ommekêren
- oe vulder oe skôonder om zien
- smout, vet, espe en spek
- ôofvlêes koteletten en paté
- smout, vet, espe en spek
- ôofvlêes koteletten en paté
- worsten en bloelienk en vette derms
- skeutelvlêes en zwynepôot
- worsten en bloelienk en vette derms
- skeutelvlêes en zwynepôot
- een plaatje dat ôok nog kan tellen
- voor 's winters oes vlees gerêed te doen
- een skôon stikske zwynerauwelle
- me kolen gestoofd met anjoen
- die geirnoars ke kan ginne mêe rieken
- en koeitounge, k'wil gin mêe zien
- en zwyg my van oaze of kieken
- mo geef my een brokske van 't zwyn
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Sus scrofa domesticus van Wikimedia Commons. |