Krokkedielachtign
| Krokkedielachtign | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 3 families van nu nog leevnde krokkedielachtign: Gavioal, alligoater en krokkediele | |||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||
| |||||||
| Orde | |||||||
| Crocodilia Owen, 1842 |
Krokkedielachtign (Crocodilia) zyn een orde van reptieln die nu nog in 3 families up d'eirde vôornkommn, ollemoale maximum 4200 kilomeiters van 'n evenoare. ’t Zyn voun 't moment 23 sôortn die nog bestoan, doavan zyn der êentige die rôoi en voun 't overleevn.
De noame krokkediele komt van 't Grieks κροκόδιλος (krokodilos) en wult stintjes (kroko) en worm (deilos) zeggn.
Sôortn
[bewerkn | brontekst bewerken]- Alligoaters en kaaimann (Alligatoridae)
- Gavioaln (Gavialidae) (2 sôortn)
- Gangesgavioal: India & Nepal (stief bedreigd, joagt ollêne mor up vis en het doavôorn e specioaln bek)
- Volschn gavioal: Indonesië (bedreigd, lange byn de krokkedieln ereeknd, mo nu egliek mêer en mêer byn de gavioaln)
- Krokkedieln (Crocodylidae) (13 sôortn)
- Brêedvôorhoofdkrokkediele: West- en Central-Afrika
- Bultkrokkediele: Mexico
- Filippiensche krokkediele: Filippienn (bedreigd)
- Moeraskrokkediele: India
- Nieuw-Guineesche krokkediele: Nieuw-Guinea
- Nylkrokkediele: Afrika
- Orinicokrokkediele: Zuud-Amerika (bedreigd)
- Pantserkrokkediele: Central-Afrika
- Ruutkrokkediele: Caraïbn (bedreigd)
- Siameesche krokkediele: Zuudôost-Azië (bedreigd)
- Spitssnuutkrokkediele: Middn-Amerika, Florida
- Zêekrokkediele: zêen en aar woater in en round Indonesië en aar eilandn
- Zoetwoaterkrokkediele: Australië
Beschryvienge
[bewerkn | brontekst bewerken]Olle nu nog leevnde krokkedielesôortn trekken up makoar. Z’hen ollemoale korte pôotn die naasn nunder lyf stoan, woadeure da nundern ounderkant ossan noare van de ground hangt en ollemoale hen ze en hard vel die warmte upnimt en vaste houdt. Z’hen oek ollemoale e langn steirt en langn bek die vul me tandn stoat. Krokkedieln zyn ekend omdan ze zo indeliks zêre en me zovele macht nunder mule kunn toesloan. Vou nem were oopn te doen, hen ze mêer rôoi, woadeure dat e bitje goein plakkelient enoeg is vou nem toe te houdn. Ze joagn ollemoale in of round woater, ol kut het gebeurn dan sôortn lik de nylkrokkediele oek up land joagt, bevôorbeeld up gnoes. Nu eetn olle sôortn krokkedieln leevnd teetn, mo ’t zyn vroegerder oek sôortn ewist die plantn aatn.
Evoluusje
[bewerkn | brontekst bewerken]
De crurotarsi (reptieln met krokkedielachtige knoezels, woa dan de krokkedieln zelve dus oek byzitten, die terme is wel nie deur olle weetnschappers anveird) zyn round 240 meljoen joar eleen ountstoan uut de archosauriformes, woaruut dan oek de dinosaurussn, de pterosaurussn en de veugels egroeid zyn. Vôorn 200 meljoen joar eleen woarn ’t de krokkedieln die mêester van d’eirde woarn, doarachter naamn de dinosaurussn die rolle over. Nu hen olle krokkedieln woater nôdig voun in te leevn, mo dat is nie ossan ezo ewist.
Eentige vôorbeeldn van vroeger krokkedieln, met hoe lange eleen dan ze uutestorvn zyn:
- Desmatosuchus: landkrokkediele die plantn aat (215 meljoen joar)
- Postosuchus: landkrokkediele, die wel vlêes aat (215 meljoen joar)
- Effigia: landkrokkediele, die up twêe pôotn liep en plantn aat (205 meljoen joar)
- Dakosaurus: zêekrokkediele die nôois an land kwaam, joeg up vis en aar zêebêestn en had vinn (150 meljoen joar)
- Sarcosuchus: krokkediele die verzeker leefde lik de mêeste krokkedieln nu, oul wachtn in ’t woater drienknde bêestn probeern te pakkn en te versmôorn, verzeker oek dinosaurussn. ’t Is oek de langste krokkediele ôois, e kwaam bykan 14 meiters lank, van uutzicht is er mo weinig verschil me de nog bestoande krokkedieln (110 meljoen joar)
- Simosuchus: landkrokkediele die nog gin meiter lank kwaam en plantn aat (65 meljoen joar)
- Pristichampsus: landkrokkediele die e hêel ende achter de massa-extincsje van 65 meljoen joar eleen, aat vlêes (45 meljoen joar)
Nu zittn olle krokkedielesôortn in e band van 8500 kilomeiters round ’n evenoare, mor round 145 meljoen joar eleen (in ’t Kryt) zaatn der overol up de weireld (’t oercontinent Gondwana toune) krokkedielesôortn. ’t Zyn fossieln evoundn tusschn Nieuw-Zêeland en ’t nôordn van Canada (bykan 2000 kilomeiters boovn ’n Poolcirkel.
Vôortbestoan
[bewerkn | brontekst bewerken]’t Zyn wel sôortn die rôoi hen voun t’overleevn en doa zyn der verschillige reedns vôorn. Van de mêeste sôortn is ’t grotste probleem dan ze gin plekke mir hen voun te leevn, deurdan der ossan mo mêer menschn bykommn die ossan mo mêer plekke nôdig hen. Krokkedieln zittn toune zêre in de route, woadeure dan der conflictn kommn en de krokkedieln ekokkeduund zyn.
’n Gavioal joagt ollêne up vis, etwot die nie no de goeste is van de visschers in India, die toune oek nie twyfeln voun die sôorte te kokkeduunn (olhoewel dat ‘n gavioal e beschermde sôorte is). Doabuutn gebeur het oek dan ze vaste groakn in nettn, woadeure dan ze versmôorn. Nog e probleem is ’t scheppn van zand, woadeure dan ze gin goeie plekkn mi viendn voun nunder eiers te leggn. Surtout in Afrika joagn de menschn oek up de sôortn van doa voun nunder vlêes.
Doanaasn is er oek up krokkedieln ejoagd voun nunder vel, woamei dan der sakosjn en schoenn emakt zyn. En uplossienge doavôorn zyn kwêkeryen, bevôorbeeld in Amerika doen ze ieder joar 240 000 gekwikte alligoaters dôod voun nunder vlêes en nunder vel, woadeure dan der mo 34 000 in ’t wilde evangn zyn en de populoasje stabiel ku bluuvn.
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Crocodilia van Wikimedia Commons. |