Australië (land)

Koarte van Australië

Australië is e land die in 1901 ounofhankelik ekommn is van 't Verênigd Keunienkryk. Ze zyn wel nog ossan e constitutionele monarchie, 't stoatshoofd is keunienk Charles III. De mêeste inweuners zyn ofstammeliengn van Europeesche inwykeliengn, mo 't leevn oek nog ossan e masse ôorsprounkelikke beweuners (Aboriginals).

Liggienge

Australië ligt up 't zudelik hoolfrond en het deur at en eiland is, gin landn die derteegn liggn. Landn die nie ol te verre liggn, zyn oundermêer Nieuw-Zêeland, Indonesië, Ôost-Timor en Papoea Nieuw-Guinea.

Buutn 't hoofdeiland zevve, zyn der nog e hêeln boel eilandn die e stik van Australië zyn, Tasmanië is doavan 't bekendste.

Geschiedenisse

Europese ontdekking en kolonisatie

Koarte met d' ountwikkelienge van kolonioal en post-kolonioal Australië

Een replica van James Cook zyn bôot HMS Endeavour in de haavn van Cooktown

Vanuut een Europees perspectief wierd Australië in 1606 ontdekt deur den Hollandse ontdekkiengsreiziger Willem Janszoon, die zyn bôot het "Duyfken" in de golf van Carpentaria an de nôordkust van Australië anlei. Veel andere plekkn woarda loatere exploreerders zyn geland, gelik Shark Bay in West-Australië of Tasmanië, zaagn der nie vrêed uutnôdigend uut, en toet da James Cook den ôostkust begost 't ounderzoekn, en an land gienk in Botany Bay. Iengeland hè da ton as een goei' uplossienge gezien voar under overbevolkte gevangenissn, voarol achter dan ze under kolonies in Nôord-Amerika woarn kwyt gerocht. Den êeste strafkolonie wierd in 1788 upgericht in wa da nu Sydney is.

Noarmaote dan under mêer andere Iengelsn beginn vestign in Australië is d' inhêemse bevolkienge doanig beginn ofzien, dêels deur besmettelikke ziektn, moa voarol omdan ze verdreevn wierdn van under land deur boern die grôte boerderyen vôr under schaapn nôdig haan.

Onafhankelik van mankoar ontstoudn der Iengelse kolonies in Brisbane (1824), Perth (1829), Melbourne (1835), Adelaide (1836) en Darwin (1869), die ollemolle deur under eign gouverneur besteurd wierdn. Achter 1855 kreegn die kolonies olsmoa mêer zelfbesteur binn 't Britse Ryk en met de goedkeurienge van 't moederland vormdign ze 't Gemênebest van Australië as een gedêeltelik autonoom gebied van 't Britse Ryk.

1901-1945

In 1901 keurdigde Australië een federoale groundwet goed en wierd een zelfbesteurend dêel (dominion) van 't Britse Ryk. Australische troepn namen dêel in olletwêe de weireldôorloogn. In de twiddne weireldôorloge vochtn der Australische compagnies in plekkn gelik Ambon, Egypte, Kreta en de Stillen Oceoan.

Melbourne wierd den êeste hoofdstad, moar in 1911 schreeft de regerienge een prysvrage uut voar 't ountwerp van een nieuwe hoofdstad. 't Winnend' ountwerp kwaam van de Amerikoansen architect Walter Burley Griffin en den bouw begost in 1913. In 1927 was den bouw voltôoid en wierd Canberra den nieuwen hoofdstad van Australië.

1945-nu

Sedert den twidden weireldôorloge is Australië vele veranderd deur een strieng immigroatieprogram. Doadeure woarn êest ollêne Europeoann toegeloatn, moa vanof de joarn tachtig is 't antol Azioatn vele toegenoomn, wa da toet nogol wa racistische wryviengn hèn gelêed.

Polletiek

Politieke partyn in de regerienge sedert 1945. Rôod: Labour (Socialistn) - Blauw: Liberoal - Groen: Nationoal - Lichtblauw: Andere coalitie - Zalmkleur: Andere - Grysde: Gin regerienge

't Gemênebest van Australië is een federoale constitutionêle monarchie ounder een parlementaire democratie. 't Was gevormd in 1901 achter een overêenkomste tusschn zes zelfbesteurende Britse kolonies, die zes stoatn binn 't Commonwealth wierdn. De zes stoatn, New South Wales, Queensland, Zuud-Australië, Tasmanië, Victoria en West-Australië hèn under eign wetgevende machtn die ollêne deur een veranderienge van de constitutie (achter een referendum) kunn veranderd wordn.

In tegenstellienge doamee zyn 't Australian Capital Territory en 't Northern Territory deur 't parlement van 't Commonwealth gemakt, en under wetgevende machtn kan deur da parlement verandered wordn. Norfolkeiland is ook een zelfbesteurend gebied. De federoale regerienge besteurt de volgende gebiedn direct :

• Jervisboaigebied
• Christmaseiland en de Cocos(Keeling)eilandn
• de Ashmore- en Cartiereilandn
• Koroalzêe-eilandn
• Heardeiland en de McDonaldeilandn
• Australisch Antarctisch Gebied

Charles III is officiêel de keunink van Australië, en wordt deur een Governor-General vertegenwôordigd. In 't gevol van een constitutionêle crisis kan de Governor-General de regerienge ountsloan, wa da de latste kê in 1975 gebeurd is. In 1999 is een referendum vor Australië toet een republiek te maakn met een nauwe marge versleegn.

Bêestn en plantn

't Leevn in Australië e masse bêestn en 't groein e masse plantn da je ollêne mo doa viendt. 'n Kangoeroe is doavan 't beste vôorbeeld, mo doabuutn zyn der nog e hêeln oop. Êentige vôorbeeldn zyn koala's, wombats, miernegels, veugelbekdiern, eucalyptusboomn en Tasmoansche duvels.

Oundertusschn zittn der oek ol en oop exootn, lik keuns, vossn en zêepaddn.

Sport

Voar 'n land met een relatief klêne bevolkienge presteert Australië boovn zyn gewichte up internationoal niveau. Der zyn sterke nationoale ploegn in sportn gelik cricket, voetbol, hockey, netbol, rugby league, rugby union en Australië hè veel bekende atleetn in 't villokoersn, roein en zwemmn.

Bekende sportpersonaliteitn zyn Dawn Fraser, Murray Rose, Ian Thorpe (zwemmn), Betty Cuthbert, Cathy Freeman (sprint), Rod Laver, Margaret Court, Leighton Hewitt, Mark Philipoussis, Patrick Rafter (tennis), Phil Anderson, Robbie McEwen, Baden Cooke, Cadel Evans (koers), Mark Webber (Formule-1), Donald Bradman, Glenn McGrath en Shane Warne (cricket). Verder bestoat er ook een sport die "Australian rules football" genoemd wordt, dat een bitje up een miengsel van rugby en voetbol trekt.

D' Olympische Speeln hèn in 1956 in Melbourne platsegevoundn, en in 2000 in Sydney. Verder is den Australian Open 't êeste Grand Slamtoernôoi van 't sezoen, en der is ook nog een joarlikse Formule-1 Grand Prix in Melbourne.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Australia van Wikimedia Commons.