Insektn
| Insektn | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Verschillnde sôortn insektn | |||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||
| |||||||
| Klasse | |||||||
| Insecta L., 1758 |
Insektn (Insecta) (uut 't Latyn insectum, vôgns 't Oed Grieks ἔντομον – éntomon of "in stiksjes gesneen") zyn e klasse van oengewervlde bêestn binn de stamme van de gelêedpôotign die 'n uutwendig chitineachtig skelet ên, e driedêelig lichoam (kop, thorax en achtrlyf), drie poar gelidde pôotn, saamngestelde oogn en êen poar antenn. Ze zyn by de mêest diversche groepn bêestn ip de planeete, woavan datr mêer dan e miljoen beschreevn zyn en mêer dan den eift van al de gekende leevnd organismn [1][2]. 't Antal bestoande sôortn wordt geschat tusschn zes en tien miljoen[1][3][4] en stelt potensjêel mêer dan 90% vôorn van de schillnde dierlikke leevnsvormn ip eirde[5]. Insektn kunn gevoenn wordn ip bykans ol de meuglikke platsn, oewel datr mor e klêen antal in d' oceoann leevn, e leefgebied da oovrêerst is deur 'n andre groep van de gelêedpôotign, de kriftachtign.
De leevnskriengloopn van d' insektn varjêern, mo de mêeste insektn kommn uut eitjes. De gruuj van 'n insekte is ofgeremd deur 't nie rekboar uutwendig skelet en d' oentwikklienge oed 'n antal vervelliengn in. D' oenrype foazn kunn verschiln van de vulwassnn nor ipbow, uutzicht en leefgebied, en kunn e "sloapnd" puppe-stoadjum insluutn in de groepn die e kompleete gedoanteverwisslienge oendregoan. Insektn die 'n oenvolleedige gedoanteverwisslienge oendregoen ên gin puppe-stoadjum en de vulwassn ekzemploarn oentwikkln oovre e reeke nimfe-stoadjums [6]. De verwantschap ip oogre nivoo van de zespôotign (of Hexapoda) is oenduudlik. Verstêende insektn van reuzachtige ofmeetienge zyn gevoenn uut 't Palaeozoicum, woaroendre draakevliegn mêt e vleuglebridte van 55 toe 70 centimeetrs. De mêest verschillnde insekte-groepn zoen e glyktydige evoluusje gêt ên mêt undre respektievlikke blommeplantn.
Vulwassn insektn beweegn undre typiesch mê loopn, vliegn, of somtyds mê zwemmn. Omda 't e rappe en stabiele beweegienge toelat, ên veele insektn e driepôotige gank, woaby dat undre pôotn de groend roakn mêt ofwisslnde drieoekn. Insektn zyn d' êenige oengewervldn die ên lêern vliegn. Veele insektn verbluuvn minstns e dêel van undre leevn oendre woatre, mêt anpassiengn woaroendre kiewn, en sommigte vulwassn insektn leevn in 't woatre en zyn angepast vo 't zwemmn. Sommigte sôortn, lik de schatserydrs (Gerridae), kunn ip 't woatre loopn. Insektn leevn mêesta solitèèr, mo sommigte, lik zeekre byn, miern en termietn, zyn eusojoal en leevn in grôote, wêl-georganiezeerde koloonjes. Sommigte insektn, lik d' ôorworms, vertôon moedrlikke zorgn vor undre eiers en joengn. Insektn kunn mê mekoar in verbiendienge stoan ip verschillnde maniern. Vintjes-mottn kunn 't feromôon van wuuvetjes-mottn riekn oovre grôote ofstand. Andre sôortn maakn gebruuk van geluud: kreekls strieduleern, of vryvn undre vleugls tegoare, vor e partner an te trekkn en andre vintjes weg te jaagn. Glimwormn, e sôorte keevrs, kommuniceern mê licht.
De menschn bekykn sommigte insektn lik e ploage, en probeern z' oendre kontrolle te krygn deur insekticiedn te gebruukn en nog veele andre middls. Sommigte insektn beschoadign de teeltn deur undre te voedn mê plantesap, bloarn of fruut.
Verwyziengn
[bewerkn | brontekst bewerken]- ↑ 1,0 1,1 (en) Chapman, A. D. 2006 : Numbers of living species in Australia and the World, Australian Biological Resources Study, Canberra, ISBN 978-0-642-56850-2
- ↑ (en) Wilson, E.O. 2009 : Threats to Global Diversity.
- ↑ (en) Novotny, Vojtech; Basset, Yves; Miller, Scott E.; Weiblen, George D.; Bremer, Birgitta; Cizek, Lukas and Drozd, Pavel 2002 : Low host specificity of herbivorous insects in a tropical forest, Nature, 416/6883, p. 841–844.
- ↑ (en) Erwin, Terry L. 1997 : Biodiversity at its utmost: Tropical Forest Beetles, p. 27–40; In (en) Reaka-Kudla, M. L., Wilson, D. E. and Wilson, E. O. : Biodiversity II, Joseph Henry Press, Washington, D.C.
- ↑ (en) Erwin, Terry L. 1982 : Tropical forests: their richness in Coleoptera and other arthropod species, Coleopt. Bull., 36, p. 74–75
- ↑ (en) 2007 : Insect physiology, McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology, Ch. 9, p. 233
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Insecta van Wikimedia Commons. |