Mottn
| Mottn | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) Macroglossum stellatarum | |||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||
| |||||||||||
| Groep zoendre rank | |||||||||||
| Heterocera |
Mottn of nachtvliendrs (Heterocera) zyn e groep insektn die verwant zyn mê de vliendrs en die dêel uutmoakn van d' orde van de schubvleuglign . De mêeste schubvleuglign zyn mottn en dr zoen 160 000 sôortn mottn zyn [1], veele van undre zyn nog nie beschreevn. De mêeste sôortn mottn zyn 's nachts ip gank, mo dr zyn dr ook die ipleevn by scheemrienge of oovredag.
Verschilln tusschn vliendrs en mottn
[bewerkn | brontekst bewerken]Terwyl da de vliendrs e monofyleetiesche groep vormn, zyn de mottn, die de reste van de schubvleuglign uutmoakn, da nie. Dr zyn veele poogiengn gedoan vo de superfamieljes van de schubvleugliggn in nateurlikke groepn te steekn, woavan de mêeste mostn mislukkn gezien da êen van de twêe groepn nie monofyleetiesch is : Microlepidotera en Macrolepidoptera, Heterocera en Rhopalocera, Jugatae en Frenatae, Monotrysia en Ditrysia [2].
Aloewêl da de reegls vo mottn 't oendrescheidn van vliendrs nie woatredichte zyn, is êen belangryk kenmerk da de vliendrs dinne voelsprietn ên en (mê êen uutzoendrienge) klêene bolletjes of stoksjes ên ip 't ende van undre voelsprietn. De voelsprietn van de mottn kunn schynboar hêel gevarjeerd zyn, mor in 't byzondre missn ze 't verdikt ende. De noame Heterocera sloat ip 't varjoable zyn van de voelsprietn.
Etymologie
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Wôord "motte" is van Germoansche ôorsproenk. 't Modern Iengels "moth" komt van 't oed-Iengls "moððe" (cf. In Northumbrië "mohðe") van 't oed-Germoans (verglyk 't oed-Nôors "motti", 't Needrlans "mot", en 't Duuts "motte"). Meuglik istr e verband mêt 't oed-Iengls "maða" tgêen e moade is of van de wortl "midge" wa toe de zestiende êewe mêest was gebruukt vo de larvn an te duudn, mêesta in verband mê 't antastn van klêern.
De stuudje van de vliendrs en de mottn is gekend lik "lepidopterie", en bioloogn die undre doarin speesjalizeern zyn "lepidopteriestn". In 't Iengls klappn ze by de liefebbrs-woarneemrs van vliendrs en mottn van "butterflying" en "mothing". 't Laatste êt 't wôord "mother" doen ontstoan vor etwien die doa serjeus mee bizzig is – somtyds geschreevn mêt e striptje (moth-er) vo 't oendrescheidn van 't mêer algemêen wôord dat 't zeifste geschreevn wordt. Die verwarrienge bestoa nie in d' uutsproake omda 't verschillnd uutgesprookn wordt (ˈm ɒ θ ər ; ˈm ʌ ð ər).
Rupse
[bewerkn | brontekst bewerken]
Larvn van mottn, of rupsn, maakn e kokon woa da ze uut kommn lik vulwassn mottn mê vleugls. Sommigte motte-rupsn graavn gatjes in de groend, woa da ze leevn toe da ze grêed zyn vor e vulwassn motte te wordn [3].
Geschiednisse
[bewerkn | brontekst bewerken]Mottn oentstoenn lange vôo de vliendrs, fossieln zyn gevoenn gewist van misschiens 190 miljoen joarn oed. De twêe typn schubvleuglign zoen undre oentwikkld ên tegoare mê blommeplantn, oofdzoaklik omda de mêeste teegnwôordige sôortn undre voedn ip blommeplantn, zowêl volwassn lik larvn. Êen van de vroegste sôortn die e motte-vôorvoadre zoe zyn, is Archaeolepis mane, wiens ze verstêende fragmentn geschubde vleugls toogn die glykn ip die van d' oarvleuglign (Trichoptera) vôgnst undre nervn-ipbow [4].
Ekonomie
[bewerkn | brontekst bewerken]Betêeknisse van de mottn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Mottn, in 't byzoendre undre rupsn, zyn e grôote ploage vo de landbow in veele dêeln van de weirld. Vôorbeeldn zyn de groanbôordre Ostrinia spp. en de "bollworms" (Earias, Diaparopsis, Helicoverpa, Heliothis, Pectinophoa) [5]. De rupse van de plakkr (Lymantria dispar) verôorzakt grôote schoa an de busschn in de nôord-ôostlike Verênigde Stoaten, woa da 't e woekrsôorte is. In gemoatigde klimoatgebiedn doe de plakkr uutgebreide schoa, in 't byzoendre in de fruuttêelt. In troopiesche en subtroopiesche klimoatn is de koolmotte (Plutella xylostella) misschiens de mêest serjeuze ploage van têeltn van kruusblommign .
Verschillnde mottn in de famielje van d' echte mottn (Tineidae) zyn algemêen bekeekn lik ploagn omdat undre larvn stoffn eetn lik van klêern en loakns die gemakt zyn van nateurlikke veezls lik wulle of zyde [6]. Ze zyn mindre geneigd vo gemienglde materjoaln t' eetn die vor e dêel kunstmoatige veezls bevattn. Vôgns sommigte bronn zoen ze ofgestôotn zyn deur de reuke van 't oet van zjenievrebesseboomn en van ceedre, deur lavendle, of deur sommigte nateurlikke ooljes; echtre, veele vienn da oevuldoende vor antastienge te vôorkommn. Naftalêen (de scheikundige stoffe die in mottebolnn zit) wordt beschowd lik mêer geschikt, mo dr zyn meuglik schoadlikke gevolgn vo de menschlikke gezoendeid. Larvn van mottn kunn vernietigd wordn deur de diengn die z' antastn te vervriezn gedeurnde verschillnde doagn by e temprateure oendre -8 °C [7].
Sommigte mottn wordn gekwikt. De mêest bekende van dedeeze is de zydeworm, de larve van de motte Bombyx mori. Die wordt gekwikt vo de zyde woamee da ze kokon ipgebowd is. In 2002 brocht de zydenyvereid mêer of 130 miljoen kilo ruuwe zyde vôort, mêt e weirde van oengevêer 250 miljoen U.S. dolloars iedre joar [8][9][10].
Nie alle zyde wordt vôortgebrocht deur Bombyx mori. Dr zyn verschillnde sôortn Saturniidae die ook gewikt wordn vor undre zyde, lik de Ailanthus-motte (Samia cynthia-groep van sôortn), de Chineesche eike-zydemotte (Antheraea pernyi), de Assam-zydemotte (Antheraea assamensis), en de Japansche zydemotte (Antheraea yamamai).
De rupse van Gonimbrasia belina uut de famielje van de Saturniidae, die leeft ip de boom Colophospermum mopane, is e belangryke voeslbronne in zuudlik Afrika. Oendanks da ze berucht zyn vo klêern t' eetn, eetn de mêeste vulwassn mottn niemendalle. Veele, lik Luna, Polyphemus, Atlas, Prometheus, Cecropia, en andre grôote mottn, ên gin moend. By de deeze die wêl eetn drienkn z' ook nektar [6].
Nateurlikke vyandn en parazietn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Nachtlikke insektneetrs voedn undre dikkers mê mottn; de deeze sluutn sommigte vliendremuuzn, sommigte sôortn uuln en andre veugelsôortn in. Mottn wordn ook geetn deur sommigte sôortn hoagedissn, kattn, oendn, knoagbêestn, en sommigte beirn. Mottelarvn zyn kwetsboar vo geparazieteerd te wordn deur geweune sluupwespn (Ichneumonidae).
Baculoviridae (e famielje van virussn) worden mêesta gebruukt vo de populoasjes bioloogiesch te bestryn.
't Is beweezn da ultra-geluudn uut 't bereik da uutgezoenn wordt deur vliendremuuzn maakn da mottn undre e bitje loatn volln vor azôo nie ipgeetn te wordn [11]. Tygrmottn (Arctiidae) kunn zeive geluud maakn dat verwarrienge gift vo de echo-lokaliezierienge van de vliendremuuzn [12][13].
Antrekkienge deur kloarte
[bewerkn | brontekst bewerken]Mottn vliegn dikkers roend kunstmoatig licht, aloewêl da de reedn vo da gedrag nie gekend is. Een hypotheeze vo da gedrag te verkloarn is da mottn e tekniek van eemle-naviegoasje gebruukn genoamd transversoale orientoasje. Deur e vasten oek an 't oedn teegoovre e licht an den eemle, lik de moane, kunn ze in rechte lyne vliegn. Eemle-objektn zyn zo verre weg, zeifs achtre e grôote ofstand gevloogn 't ên, dat den oek tusschn de motte en de lichtbronne te verwoarlôozn is; voddre, de moane is oltyd ooge an den eemle of ip den ooriezon. Ot de motte e veele mêer naby kunstmoatig licht teegnkommt en 't gebruukt vo zyn navigoasje, verandert den oek merkboar achtre allêene mor e kortn ostand, boovnip 't feit dat da licht dikkers oendre den ooriezon is. De motte probeert zyn eign de koers te verbeetrn deur no 't licht te kêern, tgêen de vliegnde mottn no beneen doe goan, mê lik gevôg datr e spieroalvormige vliegweg is die oltyd mo dichtre by de lichtbronne doe kommn [14].
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Moths van Wikimedia Commons. |
Verwyziengn
[bewerkn | brontekst bewerken]<references>
- ↑ (en) Moths, Smithsonian Institution
- ↑ (en) Scoble, MJ 1995 : The Lepidoptera: form, function and diversity, The Oxford University Press, Oxford, UK, 404 p.
- ↑ (en) Darby, Gene 1958 : What is a Butterfly, Benefic Press, Chicago, p. 41
- ↑ (en) Chihuahuan Desert Nature Center
Evolution of Moths and Butterflies
Studying the evolution of butterflies and moths is challenging, since fossils are so rare. But the few Lepidopteran fossils that exist, captured in amber or compressed in fine-grained rocks, show an astonishing amount of detail. The earliest Lepidopteran fossils appear in rocks that are about 190 million years old. These tiny fragments of scaled wings and bodies clearly indicate that moths evolved before butterflies. - ↑ (en) The First Decade of Genetically Engineered Crops in the United States. USDA.
- ↑ 6,0 6,1 (en) Scott, Thomas 1995 : Concise Encyclopedia Biology, Walter de Gruyter ISBN 3-11-010661-2
- ↑ (en) How to Manage Pests: Pests of Homes, Structures, People, and Pets
- ↑ (en) Food and Agriculture Organization of the United Nations : Table 74. Raw silk: production (including waste), Table lists worldwide raw silk production 132,400 metric tonnes in 2002.
- ↑ (en) Central Silk Board of India, Silk Exchanges of Tamil Nadu and Andhra Pradesh gives silk prices in rupees. Exchange rate is about 50 RS to dollar
- ↑ (en) Silk Worm Farming, Vegan Society, World Raw Silk Production in 1996 is listed as 83,670 metric tonnes
- ↑ (en) Jones G.; D. A. Waters 2000 : Moth hearing in response to bat echolocation calls manipulated independently in time and frequency, Proceedings of the Royal Society B Biological Sciences, 267/1453, p. 1627–32
- ↑ (en) Kaplan, Matt (July 17, 2009) Moths Jam Bat Sonar, Throw the Predators Off Course. National Geographic News
- ↑ (en) Some Moths Escape Bats By Jamming Sonar (video). npr.org. July 17, 2009.
- ↑ (en) 2007 : Why Are Moths Attracted to Flame? (www.npr.org)