Runders

E Zwitsersche koebêeste

Ryk:	Animalia (Bêestn)
Stamme:	Chordata (Chordabêestn)
Klasse:	Mammalia (Zoogbêestn)
Orde:	Artiodactyla (Eevnhoevigen)
Familie:	Bovidae (Holhôornigen)
Geslacht:	Bos (Rundvee)

Sorte

Bos taurus
Linnaeus, 1758

E rund (Bos taurus) is en eevnhoevign van de familie holhôornign (Bovidae).

Terminologie

Een vrouwelik rund wordt koeie genaamd (nl: koe, fr: vache, eng: cow), een mannelik rund e stier (nl: stier, fr: taureau, eng: bull). Een pasgeboren of jounk rund wordt kolf genaamd (nl: kalf, fr: veau, eng: calf), een joung vrouwelik rund e veize (nl: vaars, fr: génisse, eng: heifer). Ne jounge stier wordt een stiertje genaamd, ne stier die ze balln kwyt is nen osse (nl: os, fr: boeuf, eng: steer of oxe).

A boern klappn van 'beesten', bedoeln ze rundvee (eng: cattle). Oe langer oe meer worn koein g'oudn als melkvee (eng: dairy cattle) of voe 't vlêes. Die latste zyn de zo genaamde vette bêestn (eng: meat cattle). Een vrouwelikke koebêeste die g'oudn wordt voe 't vlêes wordt zoogkoe (nl: zoogkoe, fr: vache allaitante, eng: meat cow) genaamd.

In 't Vlams van de 17de/18de eeuwe klapten ze al van calvers ofte renders, veersen, coeijen, stieren ende ossen. Omdat een koe tonne vele weird was, en omdat er verre gin tekeniengn gemakt wiern van koeien wiern ze meestal beschreven. Der woarn vele termen in gebruuk lik blesse, sterre, ... Ook vele kleurschakeriengn wiern der benaamd, bevoorbeeld kost er sprake zyn van een grimmelde koe. Da was trouwes ook azo voe peirdn: ne schimmel, e baaide of e liaarde merrie.

Doel

Runders zyn nutsbeesten. Vroeger wiern ze g'oudn als trekbeesten; lik voe bevoorbeeld te ploegen ip de klene postjes, of voor in ne rosmeuln te lopen; voor underne stront. 't Is van dien tyd dat d'uutsprake komt "Stront is geld". Vodder worn koeien vaneigens g'oudn voor underne melk, womee dat er zuvel gemakt wordt, beuter, joegoert, koas, en deur de jounge gasten ook geêstryke drank, dikkers met een vanillesmake. Tenslotte dienn runders ook voor ip t'eten, en voor under vel, die a 't verwerkt is leer wordt genaamd. Vroeger wiern olle belangryke oorkonden en cartularia geschreven ip kolfsleer. Ip een poar middeleeuwse registers die bewoard worn in 't Stadsarchief Brugge stoat 't hoar nog ip den leern band.

Teetn ofte voeier

Runders zyn nie zindelyk, zolange of dat de basis genoeg vezelachtige zaken bevat. Vezel bestoat chemisch surtoe uut ruwe celstoffe. Die ruwe celstoffe is zo belangryk voe runders omdat 't herkauwers (fr: des ruminants, eng: ruminants]] zyn. Herkauwers en een verteirienge ip basis van een pense. Vaneigens dat ip de professionele melkveebedryvn en vleesveebedryvn specialisten werken an 't rantsoen van de beesten. In praktyk eten de Vlamse koein surtoe maïs, voordroog ofte ingeleid ges, pulpe (of puulpe), draf en krachtvoeier. Als een soorte van folklore geevn sommigte boeren under koein nog voeierbeêten bie. Vroeger, in de Nieuwn Tyd, zetten de boeren voor under koein ook spurrie, vitsen, klaver etcetera. Al even belangryk voe melkkoeien is dat ze assan vele proper woater ter beschikkienge moetn en.

Melkmasien

In Vloandern worn koein meestal gemolken in ne melkpit, meestal ne tandem, visgrate of ne zy-an-zy, soms ne keer ne carroessel, in een bindstal met een puupleidynge. Sommigte boeren melken met ne melkrobot, en heel uutzounderlik wordt er nog ne keer een koe met d'and gemolken. Boeren lik in d'Ardenn melken met een mobiele melkmachine ip een karre womee da ze gemakkelik in de beiken kunn goan.

Gedrag

Koein zyn kuddebeesten. Ze zyn heel volgzaam. Eigelik wel schattige beestn. 't Is domee dat er vele koeiboeren van under "meisjes" klappen. De dee die van under meisjes klappen zyn de soigneurs die heel diervriendelik omme goan met under koein. In 't algemeen ga j' e koeiboer nie vele zyn sloan nor zen koeien omdat ze in zuk geval stress krygn, en dodeure adrenaline maken die de melkgift, ook lactatie genaamd bemoeilikt of zelfs stopt. Filmptjes lik van Gaia zyn ton ook uutzounderlik. 't Is wel azo dat een koe die van de boerdery goat en in een vrimde omgevinge komt dikkers zenuwachtig stoat. In zukke situaties kan een koe, en nog vele meer ne stier, domme dingen doen. Etwien met een kleên bitje gezound verstand makt dat em a't em moet koein dryven lik ip ne beestemarkt, ip of of de camiong, of in 't slachtuus, assan ne stok of ne greep by em et.

Voortplantinge

Een koe die een eisprounk et, wordt gezeid tuchtig te zyn (nl: tochtig of in bronst, fr: en chaleur, eng: in heat of ook in de wetenschappelike literateure in oestrus). De overgrote meerderheid van de koein worn bezoaid met KI, kunstmatige inseminatie. Da's nie omdat de boeren under koein gin pleziertje jeunn, mor omwille van hygiëne, met andere woorn, dat de stier gin besmettelyke ziekten zoud overbriengn. Nen anderen, minstens even belangryke reden voe KI is 't gemak van 't verdeeln van sperma van weireldtopstieren. Sperma wordt verkocht ounder vorm van een rietje. Den inseminateur is de persoon die de koe komt bezoain met zuk sperma. Der zyn ook boern die zelve under koein bezoain. In da geval is er sprake van DHZ-KI, Doe-Het-Zelf-KI. Der zyn nog assan veel boern die werken met KI, en toch ook nog ne stier en. Zyder werken meestal in een systêem wo da ze iedere koe met sperma bezoaien van ne kwaliteitsstier, en der achter, voe 't geval dat er gin bevruchtinge was, loaten ze de koe by den eigen bedryfstier lopen, die alzo de moeilike gevallen via een nateurlike dekkinge alsnog bevrucht.

Koein komn gemiddeld om de drie weekn tuchtig. Ne keer da ze vul zyn deurt 't oungeveer 9 moandn eer da ze kouvn. Afhankelyk van hoevele liters melk da ze nog gift wordt ze een poar weken voor de vermoedelike kouvienge droge gezet. Met droge zetn wordt bedoeld da ze nie meer gemolken wordt.

Rassen

Melkrassen

Het meest voôrkomnde ras ip de weireld is de Holstein. De eigen, lokale Vlamse en Nederlanse oede rassen zyn met uutsterven bedreegd. We spreken van de Roô van West-Vloandern, de Lakevelder, en meerdere andere. Ter bescherminge van die zeldzamer geworn nutsbeesten is er een vereniginge ipgericht: 't "Steunpunt Levend Erfgoed", met als ledenblad "De Ark".

Vleesrassen

België's nationaal rund is vaneigens 't Belgisch Witblauw (fr: Blanc bleu belge, eng: Belgian Blue). 't Is een supergespierd rund met mager vlees, ôok wel kachtelgat genoemd. Der hangt dus gin spiertje vet an. Dadde in tegenstellinge toe vele Britse rassen lik bevoorbeeld de Hereford. Der zyn vele populaire vleesrassen afkomstig van Vrankryk, lik de Blonde d'Aquitaine, Charolais, Maine-Anjou, etcetera.

Uutspraken en gezegden

"Je moet de koe by de stier doen a ze tuchtig is". Da wil zovele zeggen lik "Je moe 't yzder smeen a't warm is". A 't je moment is, moe je voort doen.
Sommigte jounkheiden die nog een momentje de boot wiln of oudn van een vrijage of van nen trouw durven wel ne keer at er etwien tegen under zegt "Je moet de koe by de stier doen a ze tuchtig is" antwoorn met "Met drie weken zal z'ipnieuw tuchtig zyn".
"Een domme koe" is een vromens die eur lomp gedraagt, eur verstand nie wil gebruukn, of nog erger, messchien gin verstand et.
"Je wit nôois oe dat e koe en oaze vangt": 't kun ossan ounverwachte diengn gebeurn.
"At e katte e koe ewist, toe ging je ze kun melkn"