Zunsverduusterienge

Dat artikel es geschreevn in 't Brugs.

Een zunsverduusterienge geburt ot de moane tusschn de zunne en d' eirde passèrt en de zunne gedêeltelik of hêelteganstn bedekt. Da kad ollêne gebeurn by nieuwe moane on de zunne en de moane in conjunctie mè mankoar stoan gelik da me ze zien vanof d' eirde. Per joar gebeurn der gemiddeld tusschn twê en vuuf zunsverduusteriengn, woavan dan tusschn nul en twê totoal zyn. Up êender waffer plekke up d' eirde zyn totoale zunsverduusteriengn een zeldzoamheid, omdat den totaliteit moar een klêen stikstjie van de moanschaduwe is, met een brêedte die geweunlik nie mêer is dan zô'n hounderd kilometer.

Een totoale zunsverduusterienge is een spectaculair nateurlik gebeurn, en veel mensn zyn gerêed van een deftig ende te reizn vôor êenn te zien. Azo woarn der veel Belgn die noa Normandië of de streke round Virton hèn gereen vo de zunsverduusterienge van 11 ogustus 1999 te zien. An den andere kant kunn'n mensn die den astronomische verkloarienge nie kenn'n deftig de schrik krygn od het in 't middn van den dag olmetêens dounker wordt. 't Is doavan dan z' in den oudheid zunsverduusterienge toeschreevn an de goodn die vor êen of ander reden kwoadgemakt woarn.

Sôortn

Der zyn vier sôortn zunsverduusterienge:

Een totoale zunsverduusterienge, ot de zunne volledige deur de moane bedekt wordt. Dat is den ênigste sôorte verduusterienge woardat de corona zichboar wordt.
Een riengvormige zunsverduusterienge, on de moane en de zunne in conjunctie stoan, moar d' ogenschynlike diametere van de moane is nie grôot genoeg vo de zunne hêelteganstn of te dekkn.
Een hybriede zunsverduusterienge die up bepoalde plekkn up d' eirde as een totoaln zunsverduusterienge gezien wordn, binst dat up andere plekkn de verduusterienge riengvormig is.
Een gedêeltelike zunsverduusterienge viendt platse on de zunne en de moane nie in mankoars verlengde liggn. Da geldt dus zels by een totoale zunsverduusterienge vo de streekn die buutn 't totaliteitsgebied liggn, moar in sommige gevolln is der ollêne moa een gedêeltelike verduusterienge te zien.

De zunne zyn ofstand van d' eirde is omtrent 390 kêern den ofstand van de moane noa d' eirde, binst dat de zunne zyn diameter omtrent 400 kêern grôter is dan van de moane. Da betêkent da, gezien vanof d' eirde, z' olletwê een schynboare diameter van 0,5° hèn.

De moane die verby goat vo de zunne, gezien deur een sateliete STEREO-B van een ofstand die 4,4 kêern den ofstand van d' eirde noa de moane is.

Zowel de boane van de moane round d' eirde, en de boane van d' eirde round de zunne zyn ellipsn, en doadeure veranderen de schynboare afmetiengn van de zunne en de moane. De verhoudienge tusschn de schynboare diameter van de moane ten upzichte van de zunne wordt de magnitude van de verduusterienge genoemd. De verduusterienge kan ollêne moa totoal zyn ot de magnitude grôter is dan 1.

Terminologie

't Begrip centroale verduusterienge wordt gebruukt vo de gevolln woardat de totaliteitsschaduwe 't uppervlak van d' eirde rakt. In 't gevol van een riengvormige of hybriede verduusterienge rakt de schaduwe 't eirduppervlak nie of nie vo de volledige deur van de verduusterienge; die wordn ton nie-centroale verduusterienge genoemd.

Een totoale verduusterienge geburt in verschillende stappn:

Êeste contact - os de moane zyn schaduwe vo den êeste kê zichboar wordt up de zunneschyve.
Twidde contact - Begint mè Baily's Beads (verôorzakt deur zunnelicht da in de vallein up de moane deureschynt. Bykans de hêle zunneschyve is bedekt.
Totaliteit - de schaduwe van de moane bedekt de zunneschyve hêelteganstn, en ollêene de corona is zichboar.
Derde contact - Begint were mè Baily's Beads o 't zunnelicht van achter de moane begint deure te kommn.

Geometrie

't Diagram an de rechterkant toogt de platse van de zunne, de moane en d' eirde in een zunsverduusterienge. 't Dounkergryst dêel is de umbra woardat de zunne volledige is ofgedekt deur de moane. 't Gebied woardat de umra 't eirduppervlak rakt, is wordat een totoale zunsverduusterienge te zien is, 't Lichtgryst dêel is de penumbra woardat een mens een gedêeltelike verduusterienge kan zien.

De boane van de moane makt een hoek van 5 groan met 't vlak tusschn de zunne en d' eirde (ecliptisch vlak). Da betêkent dat de schaduwe van de moane d' eirde goa missn beholve ot je juuste da vlak deursnydt up 't moment van de conjunctie. Da betêkent dat de moane minstens twê kêern per joar een verduusterienge goa verôorzaakn up 't moment dat je deur 't ecliptisch vlak goat.

Pad

Gedeurende een centroale verduusterienge beweegt de moane zyn umbra/antumbra rap (~ 1700 km/h) van 't westn noa 't ôostn. D' eirde rotèrt ook wel in de zelste richtienge moa veel trager dan de moane zyn schaduwe. De brêedte van de umbra hangt of van de relatieve schynboare diameters van de zunne en de moane. Up zyn best kan de totaliteit 250 km brêed zyn en 7 minuutn deurn.

Vôorkommn en cyclussn

Totoale zunsverduusteriengn zyn zeldzoame gebeurtenissn. Ze kommn gemiddeld êen kê per 18 moand vôorn ergens up eirde, moar de zelste plekke kan noa schattienge 370 joar wachtn tusschn upêenvolgende verduusteriengn. Doa komt ton nog by da een verduusterienge geweunlik moar een poar minuutn deurt up êen plekke, en per millennium typisch 10 verduusteriengn met de maximoaln deur van 7 minuutn.

Zunsverduusteriengn kommn vôorn in cyclussn die Saros-cyclussn genoemd wordn, en die 6585,3 daagn (of juuste over 18 joar) deurn. Da betêkent dat iedere 18 joar een praktisch identieke zunsverduusterienge goa platseviendn, moa verplats over 120 lengtegroan. De Saros-cyclussn kunn'n gegroepèrd wordn in Saros-reeksn die tusschn 1226 en 1550 joar deurn, en 69 toet 87 verduusterieng bevattn, woavan dan der 40 toet 60 centroal zyn.

Gevoar vo d' oogn

Ot een mens rechte noa de fotosfeer van de zunne kykt, zels ol is 't moa vor een poar secondn, en zels o 't mêeste van de zunne is weggestookn achter de moane, kan ter onhelstelboare schoa an 't netvlies in 't oge verôorzakt wordn. Omda 't netvlies gin zêer voelt kand een mens schoa updoen zounder 't êest te beseffn, en in 't ergste gevol kan het een mens blend maakn. 't Is doavan dat de zunne olsan moe bekeekn wordn deur specioale zunnefilterbrilln of brilln die gebruukt wordn by 't lassn (een geweune zunnebril is nie genoeg).