Egel
| West-Europeeschn egel | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 En egel | |||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Sorte | |||||||||||||
| Erinaceus europaeus Linnaeus, 1758 |
Egels (Erinaceus europaeus, West-Europeeschn egel) zyn zoogdiern die in West-Vloandern vele vôornkomn, je zie ze geregeld in hovetjes. Ze zyn surtout bekend omdan ze up nundern rik stekkers hen.
Noame
[bewerkn | brontekst bewerken]De noame egel zoudt van 't Indo-Europeesche woord egh kommn en dadde wult stekkn zeggn. Dat is nie verwounderlik, en egel het gemiddeld bykan 8500 stekkers up zyn rik.
Uutzicht
[bewerkn | brontekst bewerken]Egels kunn bikan 30 cantmeiter lank kommn en z'en oek e stief kort stirtje. Nundern boovnkant stoa hêlegans vul me stekkers, die vanoundern dounker zyn en vanboovn lichter. Nundern ounderkant e gin stekkers, mo wel bruun, steeg oar.
Ze kunn mêer of e kilo weegn.
Verspreidieng en leefgebied
[bewerkn | brontekst bewerken]Egels kommn vôorn van Ierland toet Roemenië en van Scandinoavië toet Italië en 't Iberisch schiereiland. Ze zyn oek uutezet in Nieuw-Zêeland, voe fernient up 't eetn.
In Ôost-Europa komt 'n Ôost-Europeeschn egel vôorn (Erinaceus concolor).
Egels leevn in busschn en up stikkn, mo 't zittn der oek geweune in hovetjes.
Leevnswyze
[bewerkn | brontekst bewerken]Teetn
[bewerkn | brontekst bewerken]Egels eetn vanolles, mo surtout fernient en slekkn. 't Zyn dus nuttige bêestn voe menschn met hovenierienge. 't Gebeurt oek dan ze paddestoeln of fruut eetn. Ze zoekn da teetn verre ollêne by nachte.
't Is best voun egels gin teetn by te geevn. At er ogliek egeevn is, toune kut hounden- of kattenteetn wel dienn. Mèèk en aar zuvelproductn meugn nôois egeevn zyn, ze kunn nie teegn lactose (e sôorte suker die in zuvelproductn zit) en kommn toune ziek.
Vôortplantienge
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Poarn zort oltemets wel eki voe probleemn deur de stekkers. De penis van 't vintje grakt wel nôois eschoendn omdat 'n oungeveer in de middel van ze buuk zit in te plekke van vanachtern en omdat wuvetje neur vagina nor achtern ku krulln.
Ieder joar kunn egels 1 of 2 nestn van tusschn de 3 en de 6 joungn krygn. 't Is 't wuvetje die nunder ollêne upkwikt. De joungn hen witte, zochte stekkers an ze ebôorn zyn, dedie kommn hard achter e dag of drie.
Leevn
[bewerkn | brontekst bewerken]Ze moakn e masse verschillnde sôortn leevn, van grolln over zuchtn toet schruweln.
Egels kunn toet 16 joar oud kommn, me da mêeste goan idder dôod. De belangrykste reedn van dôodgoan zyn uuthoungerienge beistn de wientersloape (ollêne in kouder streekn, oek uutzounderlik ol hier) en overreen zyn deur otto's. An ze verschietn, droain ze nunder in e bolletje. Vlêeseters kun toune mêestol nietnt doen, mor otto's ryen nunder vaneigns in smeus an ze dadde doen. Per joar zyn der in Vloandern mêer of 200 000 egels overreen.
Nunder stekkers gebruukn ze oek lik barschok, an ze nunder bevôorbeeld van en hogte hen loatn volln.
Beschermienge
[bewerkn | brontekst bewerken]Egels zyn beschermde bêestn en menschn kunn e masse diengn doen voun dervôorn te zorn dan nie veroungelukkn of vergeevn groakn in nunder hovetje. Êentige diengn voun up te lettn:
- Gin vergif leggn teegn slekkn of plantn dôodsputtn, van dat vergif goan ze dôod.
- Egels kunn goed zwemmn, mo ze kunn nie goed uut e vyver groakn me gletsche, hoge bôordn. Zort dus voun e planksje ol woa dan ze kunn uutkruupn, zodoanig dan ze nie versmôorn.
- Makt êentige gatjes van 12 up 12 in schettn tusschn joun hovetje en dadde van je gebeurs. Ezô moetn egels gin ommetoer ol de boane moakn, woadeure dat er miender kanse is dan ze overreen groakn.
- Stekt nie in composthoopn of hoopn takkery met e grêpe of e schuppe, 't ku gebeurn dan der egels ounder zittn.
- Stikt hoopn takkery en bloarn nie in brande, an der egels ounder liggn, goan ze nie wegfruttn, mo nunder uprolln en ezô leevndn verbrandn.
- Legt en hoop takkery of bloarn in jen hovetje of makt en egelhuus (e planke schêef teegn e schette kut ol goed dienn) zodoanig dan ze doarounder e nest kunn moakn.
Aar benoamiengn
[bewerkn | brontekst bewerken]Round Poperienge zeggn ze everzwientjes teegn egels.