Ploatntektoniek

De tektonische ploatn van de weirld woarn in den twiddn helt van de twientigste êeuwe in koarte gebrocht.

Ploatntektoniek (van 't Grieks tekton, wa da "bouwer" of "daklegger" betêkent) beschryft de grôotschoalse bewegiengn van d'eirde zyn lithosfeer. De theorie omvat d'oudere conceptn van continentoale drift, ountwikkeld in 't begin van de twientigste êeuwe deur Alfred Wegener, met 't principe van zêebodemsprêedienge (ountwikkeld in de tsestiger joarn).

De lithosfeer is upgebrookn in wa da tektonische ploatn wordt genoemd. In 't gevol van d'eirde zyn d'er acht grôte ploatn en nog een aantal mindere ploatn (zie lyste hierounder). De ploatn dryvn up den asthenosfeer en beweegn in reloatie met mankoar. De grenzn tussn twêe ploatn kan êen van de volgende drie gevolln zyn:

• grenzn woarda ploatn noar mankoar toe beweegn en botsn
• grenzn woarda ploatn van mankoar wegbeweegn, met een sprêediengscenter tussn de twêe
• grenzn woarda ploatn langs mankoar schuuvn (transformfoutn)

Eirdbeviengn, vulkoann, gebergtevormienge en oceoantroggn koomn ollemoale vôorn an de grenzn tussn tektonische ploatn. De relatieve bewegiengssnelheid varieert van 50 toet 100 mm per joar.

Ontwikkelienge van de theorie

Gedetaileerde koarte met de tektonische ploatn en hunder bewegiengsvectors.

Up 't ende van de negentiende en 't begin van de twientigste êeuwe naamn de mêeste geoloogn an dat d'eirde zyn continentn vastelaagn, en da gebergtevormienge deur verticale bewegiengn van d'eirdkorste kost g'expliqueerd wordn.

Nochtans was 't ol van 1596 da Abraham Ortelius d'r up ha geweezn dan de kustlynn an weerskantn van den Atlantischen Oceoan vrêe up mankoar leekn te passn.

Ploatntektoniek kwaam uut de hypothese van continentoale drift vôorngesteld deur Alfred Wegener in 1912, en verder uutgebreid in een boek van 1915 met den titel The Origin of Continents and Oceans. Je stelde vôorn da de continentn ôois êen grôte landmassa han gevormd, woarachter dan ze ton van mankoar zyn weggedreevn gelik ysbergn van lichter materioal (graniet) die dreevn up een zêe van zwoarder materioal (basalt).

De mêeste geoloogn aanvêêrdn zyn theorie nie, voral omdat er gin dudelik mechanisme dervoarn te viendn was. Suggesties van geoloogn gelik Arthur Holmes, die in 1920 vôornstelde dan de ploatgrenzn zoun kunn ounder de zêe liggn, en in 1928 dat convectie zou kunn 't mechanisme zyn voa de bewegienge van de continentn, wierdn deur de mêerderheid over 't hoofd gezien.

D'êeste erkende andudienge dan de ploatn van de lithosfeer echt bewoogn, kwaam van een studie van de zêebodem, woarda magnetische strips wierdn ontdekt die evenwydig laagn an de centroale ounderzêese bergkeetn in 't middn van den Atlantischen Oceoan. De theorie was dat magma ter plekke van den bergkeetn noa boovn kwaam, en azoa de continentn van mankoar wegduwde. Da was een veel beter anveirdboar mechanisme dan te peizn dan continentn deur den oceoanvloer zoun ploegn.

De studie van den oceoanbodem was van kritisch belang voar d'ontwikkelienge van ploatntektoniek as een theorie. Ol de belangryke fenomêenn gelik upwellienge van magma, transformfoutn en subductie gebeurn ounder woater, en doadeure is mariene geologie van grôot belang gewist voar d'anveirdienge van ploatntektoniek.

Sleutelprincipes

De butenste laagn van d'eirde zyn ounderverdêeld in de lithosfeer en den asthenosfeer. In een mechanisch upzicht is de lithosfeer kouder en rigider, binst dat den asthenosfeer warmer en mêer vervormboar is. In termn van warmteoverdracht koelt de lithosfeer of deur conductie, binst da den asthenosfeer ook warmte verliest deur convectie. 't Verschil tussn de lithosfeer en den asthenosfeer moe nie verward wordn met 't verschil in chemische samenstellienge tussn de korst en de mantel: olletwêe kunn dêel uutmaakn van de lithosfeer of den asthenosfeer, afhankelik van den druk en de temperateure.

't Hoofdprincipe van ploatntektoniek is da de lithosfeer bestoat uut verschillende tektonische ploaten die beweegn up een visco-elastische asthenosfeer (da betêkent dat den asthenosfeer een vaste stoffe is, die terzeldentyd trage kan vervormen, gelik terre in de zunne).

Tektonische ploatn bestoan uut een lithosferische mantel met der bovenup twêe sôortn korst: den oceoankorst (vroeger sima genoemd, achter de mêest vôorkommende elementn silicium en magnesium), en de continentoale korst (vroeger sial genoemd achter de elementn silicium en aluminium). De dikte van de korste hangt of van zyn ouderdom: de joungste laagn, teegn de mid-oceoanse bergkeetn, is zoa 'n 6 km dikke, binst dat in de subductiezones, achter dat de korste voar miljoenn joarn ofgekoeld hèt, de lithosfeer typisch 100 km dikke is. Typische continentoale lithosfeer hèt een dikte van 200 km, moar da kan ook varieern ten gevolge van bergkeetns en oude cratons. 't Verschil in dikte is ook te zien in de korste: oceoankorste is typisch 6 km dikke, binst da continentoale korst 35 km dikke is.

De platse woarda twêe ploatn mè mankoar in contact kommn, wordt de ploatengrenze genoemd. Ploatgrenzn wordn dikwils g'associeerd mè eirdbeviengn, bergn, vulkoann en oceoantroggn. 't Mêerendêel van d' actieve vulkoann wordn an ploatengrenzn gevoundn, mè 't beste vôorbêeld an de randn van de Pacifieke Ploate, ook gekend as de Ring of Fire.

Tektonische ploatn kunn zoawel oceoanische as continentoale korst bevattn. Bevôorbêeld, den Afrikoanse Ploate omvat nie ollêne 't continent van Afrika, moar ook gedêeltn van den oceoanbodem van den Atlantischen en den Indischen Oceoan. 't Verschil zit hem voarol in hoe dan ze gevormd wordn: oceoanische korst word gevormd deur upwellienge van magma as 't gevolg van zêebodemsprêedienge, binst dat de continentoale korst deur eilandboogn en accretie van terroann gevormd wordt.

Omdat oceoanische korst een grôtere dichtheid hèt dan continentoale korst is 't olsan den oceoanische korst die wegsmelt ot j'ounder de continentoale korste duukt in subductiezones. d'Uutzounderienge zyn ophiolietn, wa da oceoanische korst is die bluuvn hapern hèt an het continent. Deur 't verschil in dichtheid wordt oceoanische korst mêestol ounder woater gevoundn, binst da continentoale korst mêestol boovn de zêespeegl ligt.

Sôortn ploategrenzn

Drie sôortn ploategrenzn.

D' er bestoan drie sôortn ploatengrenzn noavolgens hoe dan de indiviuêle ploatn tegenover mankoar beweegn.

1. Transformgrenzn ku je viendn worda ploatn langs een transformfoute teegn mankoar scheurn.
2. Uutmankoargoande grenzn (of passieve marges) bestoan woar da een rift ontstoat worda twêe ploatn vanmankoar weggoan, gelik an de Mid-Atlantische Rugge of de Riftvalleie in Ôost-Afrika.
3. Noamankoargoande grenzn (of actieve marges) bestoan worda twêe ploatn noa mankoar toe beweegn, ofwel met een subductiezone of een continentoale botsiengszone. Subductie verôorzaakt dikwils vulkanisme ot de ploate die noa beneen goat begint te smeltn.

Langsmankoargoande (conservatieve) grenzn

John Tuzo Wilson erkende da deur wryvienge ploatn azoa moa nie langs mankoar kunn sliern, moar da spannienge upbouwt tussn de ploatn toet da de spannienge de wryvienge overkomt en de ploatn met een schok (een eirdbevienge) een endetje langs mankoar beweegn.

Een goe vôorbêeld van zoa'n sôorte ploategrenze is de San Andreasfoute an de westkust van Nôord-Amerika, de Alpiene foute in Nieuw-Zêeland of de Nôord-Anatolische foute in Turkeye.

Uutmankoargoande (constructieve) grenzn

Brugge over de Álfagjá riftvalleie in 't zuudwestn van Ysland, de grenze tussn de Nôord-Amerikoanse Ploate en den Eurazioatische Ploate.

An uutêendryvende grenzn beweegn de twêe ploatn van mankoar weg, wa da een gapienge schept da deur magma upgevuld wordt.

Sprêedienge langs een lange ounderzêese bergkeetn gelik in den Atlantischen Oceoan is nôois hêeltegansten uniform, en 't verschil verôorzakt transformfoutn. Over 't olgmêen is zo'n sôorte grenze veel minder actief wa dat eirdbeviengn en vulkoann betreft, en doarom wordn ze dikwils ook passieve grenzn genoemd. Betêkent nateurlik nie dat er hêeltegansten nietend gebeurt in plekkn gelik Ysland, moar in vergelykienge met de twêe andere sôortn grenzn is 't veel rustiger.

Noamankoargoande (destructieve) grenzn

't Gedrag van ploatn die noamankoar toe goan, hangt of van 't sôorte lithosfeer van de ploatn die in botsienge kommn. Ot een oceoanische ploate mè grôtere dichtheid met een continentoale ploate botst, wordt jie derounder geduwd en wordt een subductiezone gevormd. Overols woardat een oceoantrogge te viendn is, ku je subductie in actie zien.

Omdat de ploate die noa beneen geduwd wordt up een bepoalde diepte begint te smeltn, wordn der vulkoann gevormd in 't dêel van de continentoale ploate woarda 't magma were noa boovn stygt. Een typisch vôorbêeld is den Andes, woarda de Nazcaploate ounder de Zuud-Amerikoanse ploate duukt.

Woarda twêe continentoale ploatn teegn mankoar botsn, wordt de korst t'hopegeduwd en gevouwd met de vormienge van massieve bergn. Een typisch vôorbêeld is woarda den Indische ploate met den Eurazioatische ploate botst en de Himalayas en 't plateau van Tibet vormt.

Os twêe oceoanische ploatn t'hope kommn, wordt er een eilandboge gevormd worda de ploate met de grotste dichtheid ounder den anderen duukt. In da geval komt d'r ook magma noa boovn, moar omdat er gin continent in de weg zit, koomn de vulkoann geweune in de zêe noa boovn. Vôorbêeldn zyn Japan en de Aleoetische eilandn.

Oceoanisch / Continentoal

Continentoal / Continentoal

Oceoanisch / Oceoanisch

Nie olle ploategrenzn zyn gemakkelik t'herkenn. Een vôorbêeld hiervan is den Alpiene / Middellandse Zêegrenze worda twêe grôte ploatn (den Eurazioatischn en den Afrikoansn) t'hope kommn, moa wodan d'r ook veel microploatn tussnin zittn.

Dryfkracht voa de ploatnbewegienge

't Wordt gepeisd da tektonische ploatn beweegn deur verschilln in den dichtheid van den oceoanische lithosfeer en de vervormboarheid van den asthenosfeer. Jounge oceoanische lithosfeer is lichter dan den asthenosfeer, moa noarmoate da 't je ouder wordt, wordt je uutendelik zwoarder dan den asthenosfeer, en omdat den deen meegeeft begint de lithosfeer noa beneen te zienkn.

Up zyn eign kan subductie nateurlik nie den ênigen kracht zyn die ploatn doe beweegn. Bevôorbêeld, de Nôord-Amerikoanse ploate beweegt noa 't westn, moar hè nievers subductiegrenzn. 't Wordt gepeisd da convectiebewegiengn in den eirde zyn mantel up êen of andere maniere wordn overgebrocht noar de lithosfeer, moar hoe dat da gebeurt, is nog nie zeker.

Externe krachtn

In een studie gepubliceerd in den Geological Society of America Bulletin stelln een team van Italioanse en Amerikoanse wetenschappers da de westwoartse bewegienge van ieder ploate kan g'expliqueerd wordn deur de rotoatie van d'eirde en de getydnwryvienge van de moane. Ot d'eirde noa 't ôostn droait, trekt de moane zyn zwoartekracht een klêen bitje noa 't westn.

Da zou verkloarn woarom dan Venus en Mars gin ploatntektoniek hèn: Venus hè gin moane, en de moann van Mars zyn te klêne voa veel effect t'hèn.

Invloed van de verschillende mechanismn

Ploatebewegienge gebaseerd up Global Positioning System (GPS) satellietdata van NASA JPL. De vectoorn toogn de richtienge en de grôotte van de bewegienge.

Den vector van een ploate zyn bewegienge moet ofhangn van de krachtn die d'r up uutg'oefend wordn. Een van de mêest belangryke correloaties is 't feit dan ploatn die een subductiemarge hèn rapper beweegn dan ploatn die da nie hèn.

Hudige ploatn

Grôte ploatn

De grôte ploatn zyn de:

• Afrikoanse Ploate omvat Afrika - Continentoale ploate
• Antarctische Ploate omvat Antarctica - Continentoale ploate
• Australische Ploate omvat Australië - Continentoale ploate
• Indische Ploate omvat 't Indisch subcontinent en een dêel van den Indischen Oceoan - Continentoale ploate
• Eurasiatische Ploate omvat Azië en Europa - Continentoale ploate
• Nôord-Amerikoanse Ploate omvat Nôord-Amerika en 't nôord-ôostn van Siberië - Continentoale ploate
• Zuud-Amerikoanse Ploate omvat Zuud-Amerika - Continentoale ploate
• Pacifieke Ploate omvat den Stillen Oceoan - Oceoanische ploate

Mindere ploatn

Een poar van de mêest gekende mindere ploatn zyn d'Arabische Ploate, de Caraïbische Ploate, de Juan de Fuca Ploate, de Cocos Ploate, de Nazca Ploate, de Filippynse Zêeploate en de Scotia Ploate.

Supercontinentn

De bewegienge van tektonische ploatn hèt mettentyd supercontinentn gevormd en were upgebrookn. 't Êeste supercontinent da me redelik zeker van weetn is Rodinia, dat omtrent 1 miljaar joar geleen gevormd hèt, en 600 miljoen joar geleen weer upgebrookn hèt. De fragmentn zyn round 300 miljoen joar were tope gekommn in Pangaea, da round 200 miljoen geleen beginn upbreekn hèt, met de hudige continentn as 't endresultoat.

Bronn

Ploatntektoniekkoarte

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Plate tectonics van Wikimedia Commons.