Wilge

Dat artikel es geschreevn in 't Noordelik West-Vlams.

---

Wilge
Woatre-wilge (Salix caprea)
Taxonomische indêlienge
Ryk: Plantae (Plantn) Stamme: Embryophyta (Landplantn) Klasse: Spermatopsida (Zoadplantn) Orde: Malpighiales Familie: Salicaceae (Wilgachtign)
geslacht
Salix L.

Wilgn of wulgn (latyn : Salix) zyn loofboomn of struukn uut e geslacht van de wilgachtign. Dr bestoan roend de 400 sôortn . Die mêesta wientrkoale plantn wordn mêest gevoenn ip natte plekkn in t Nôordlik Oafroend in streekn mêt e gemoatigd of koed kliemoat. Sommigte wilgn (in 't byzoendre arktiesche en alpiene sôortn) gruujn lêege by de groend of zyn kruupnde struukn; byvôorbeeld wordt de kruudachtige wilge (Salix herbacea) zeldn oogre of 6 cm, oewêl datn êm wyd uutsprid oovre de groend.

Beschryvienge

An de voet van 't bladstêeltje stoandr twêe steunbladjes. Die kunn ofvolln in de lente, ofwê hêel de zoomre oovreleevn, of zeifs mêer of e joar bluuvn stoan.

Joenk mannlik katje.

De wilgn ên allemalle oovrevloedig woatrachtig schusse-sop, da veele saliesiel-zeur bevat; 't oet is zochte, geweunlik plôojboar, toaj; de takkn zyn dinne, en grôot, veezlachtig; de workls moakn stolôonn. De workls zyn ipmerklik vor undre toajigeid, grotte, en leevnskracht, en workls oentstoan gemakklik uut de boovngroensche dêeln van de plante.

De bloarn zyn typiesch lankwerpig, mo ze kunn ook roend of ovoal zyn, dikkers mê gezoagde bôordn. De mêeste sôortn zyn bladvollig, oaf-oltydgroene wilgn; ardte blienknde bloarn zyn zeldzoam, byvôorbeeld Salix micans en S. australior in 't ôostlik Middellansch-zêegebied. Al de knoppn stoan lateroal; dr wordt absoluut nôojt 'n endknop gevormd. De knoppn zyn bedekt met 'n ienkle schubbe. Geweunlik is de knopschubbe soamngesmolkn in e sôorte kaptje, mo by sommigte sôortn ist drboovn gevoedn en de bôordn oovrelappn mekoar . De bloarn zyn ienklvoedig, mê pluumevormige nervn, en typiesch lankwerpig. Geweunlik zyn ze gezoagd, ofgeroend an de voet, puntig of piekig. De bladstêeln zyn kort, de steunbladjes dikkers styf ipvollnd, glyknd ip klêene roende bladjes, en ze bluuvn dikkersn den êft van de zoomre bestoan. Ip sommigte sôortn pertanks, zyn ze klêene, oenipvollnd, en volln ze zêere of. Vôgnst kleur istr e grôote varjoasje van groen, goande van gilwachtig toe blowachtig.

De wilgn zyn twêe-uuzig, mê mannlikke en vrowlikke blommn, die de vorm ên van "katjes", ip verschillnde plantn; de katjes verschynn vroeg in de lente, dikkers vôo de bloarn, of ot de niewe bloarn uutbreekn. De mannelikke blommn ên gin kêk of krôone; ze bestoan allêenemo uut meeldroadn, varjeernd in antal van 2 toe 10, vergezeld van e nektar-kliere en gezet ip de voet van e schubbe ip d' asse van 'n ofangnde bloejwyze die katje gêetn wordt. Die schubbe is vierkantig, uut êen stik, en styf oarig. De meeldroadn zyn rôozig in de knop, mo ze wordn purpre achtr da de blomme oopngoat; ze zyn twêe-okkig en d' okkn goan oopn in de lankte. D' êlmdroadn zyn droadvormig, geweunlik blêek bruun, en dikkers kletse. De vrowwelikke blommn zyn ook zoendre kêk of krôone, en bestoan uut e simpl vruchtbegunsl (ovarium) vergezeld van e platte nektar-kliere die ingeplant is ip de voet van e schubbe die ook oenstoan is ip d' asse van e katje. 't Vruchtbegunsl êt êen okksje, de stemple (stigma) is twêe-lobbig, en de zoadknoppn (ovulum) zyn mê veele.

Kwêek

Geknotte wilge en oetstoaple, Bourgoyen-Ossemeersen, Gent.

Bykans aal de wilgn schietn styf gemakklik workl uut stekkn of woa datr gebrookn takkn ip de groend liggn. E poar uutzoendriengn zyn oendr andre de woatre-wilge (Salix caprea) en de perzikbloadige wilge (Salix amygdaloides). A befoamd vôorbeeld van de gruuj uut stekkn ê te moakn mê de dichtre Alexander Pope, die e twyge vroeg uut e paksje da mê twygn geboenn was en dat uut Spajje verzoenn was no Henrietta Howard, Groavinne van Suffolk. Die twyge wierd geplant en dej 't goed, en de legende zegt da al de treurwilgn van Iengland vôortgekommn zyn uut die êene twyge . Wilgn wordn dikkers geplant lanst de bôordn van woatreloopn omda 't vlechtwrk van workels den oevre beschermt teegn de werkienge van 't woatre. Dikkers zyn de workels veele langre of de stam die druut gruujt.

Wilgesôortn zyn dikkers oenderlienk vruchtboar, en dr kommn veele kruusiengn vôorn, zowê nateurlikke of gekwikte. E welbekende siervorm is de treurwilge (Salix × sepulcralis), die e kruusienge is van de Peekieng-wilge (Salix babylonica) uut Sjiena en de witte wilge (Salix alba) uut Europa.

De kruusienge 'Boydii' êt de Prys van Ovniers-verdienste (Award of Garden Merit) gewoenn van de Keunienklikke Ovniers-Verêenigienge (Royal Horticultural Society) .

Ekologie

Wilgn wordn gebruukt vo voedslplante deur de larvn van sommigtee schubvleuglign, lik de rowmantle (Nymphalis antiopa) . Miern uut de bosmiere-groep (Formica rufa), zyn veele te vienn ip wilgn die deur bladluuzn beweund zyn, vo bladluuzesuukr te goan ôogstn, lik ofdat ook de wespn somtyds doen.

E klêen antal sôortn wilgn wierdn veele geplant in Australië, naamlik vor eeroozje te bestrynn lanst de woatrloopn. Nu wordn ze bekeekn lik oovrweldignd oenkruud, en veele woatrbehêerdrs doen ze weg en vervangn ze deur inlandsche boomn .

Wilgeworkls spreidn undre verre uut en zyn styf agressief vo woatre te vienn; vo die reedn kunn z' e probleem vormn o ze geplant zyn in weunwykn, woada de workls berucht zyn vo drèènieriengsbuuzn, trotwaarpitjes en riejooln te verstoppn, in 't byzoendre o ze gemakt zyn van beton of keramiek. Buuzn van plastiek lêkkn mindre aan de verbiendiengn en zyn doarom mindre gevoelig vo probleemn mê wilge-workls.

Ziektn en ploagn

Wilge-sôortn zyn gastêere vo mêer of 'n oenderdtal bladluuze-sôortn, die beôorn toe Chaitophorus en andre geslachtn , die grôote koloonjes vormn vor undre te voedn ip plantn-sop, in 't byzoendre an den oendrkant van de bloarn . Roestschimmels, verôorzakt deur schimmels van 't geslacht Melampsora, zyn gekend vo schoade toe te briengn an de wilgebloarn, woaby da z' undre bedekkn mê oranje pleksjes .

Gebruuk

Geneeskunde

E Weelsche koroakle, grôotndêels uut wilgn-oet.

De bloarn en de schusse van de wilge zyn vermeld gewist in oede geschriftn uut Assyrje, Suumêr e Egypte mêt e remeedje teegn kopzêer en kors , en in Oed-Grieknland schrêef de nateurkundige Hippocrates oovre de meediesche eignschappn in de vuufde êewe vôo Kristus. D' indieoann uut hêel Amerika gebruuktn 't lik groendstoffe vor undre meediesche beandliengn. Ze gift tydlik mildrienge van 't zêer. Salicine wordt ommegezet in salicyl-zeur in 't menschlik lichoam, en is e vôornloopre van aspriene . In 1763 oendrezocht den Êerwoarde Edward Stone de meediesche eignschappn van de wilgn in Iengland. Y bezorgde zyn beviendiengn an de Royal Society, die ze liet drukkn en uutgeevn. 't Aktieve bestanddêel van de schusse, salicine genoamd, wierd ofgezoenderd in zyn kriestalliene vorm in 1828 deur Henri Leroux, e Fransche apoteekre, en Raffaele Piria, n' Ietaljoansche sjemiest, die dr tonne in sloagde van de soamnstellienge in ze peure vorm of te zoendern. In 1897 makte Felix Hoffmann e synteetiesch andre vorm van salicine (in da gevol ofgeleid van de Spiraea-plante), die mindre moejlikeedn gaf vo de spysverteirienge of zuuvr salicyl-zeur. 't Niewe meediekamênt, formêel "acetylsalicykliek-zeur", wierd aspriene genoamd deur Hoffmann zyn werkgeevre Bayer AG. Da gaf 't oentstoan an e grôot antal meediekamêntn gekend lik nonsteeroiedoale oentsteekiengsremmnde meediekamêntn (NSAID's).

Wilge is êen van de 38 suubstansjes die gebruukt wordn vo de "Bach-bloesemteerapie" toe te passn , e sôorte alternatief geneesmiddle da zoe 'n effêkt ên ip de gezoendeid. Pertanks, vôgns 't Cancer Research UK, "istr gin weetnschapplik bewys da de bloesmteerapie glyk wukke ziekte zoe kunn mildrn, geneezn of vôorkommn, ook gin kankre".

Gebruuksvôorwerpn

Mannelik kajje van grysde wilge, mêt e bie.

De "tettienk" : Omgeeviengskunste in de Duun van Wenduune, hêelegans van wilge gemakt.

Sommigte van de vroegste deur de mensch gemakte gebruuksvôorwerpn woarn uut wilgn-oet. E visnêt van wilge is van 8300 joar vôor uuze tydreeknienge . Andwerk lik mandetjes, visfuukn, gevlochtn ofsluutiengn, vlechtwerk vo lêemn uus-meurn, wierdn dikkers gemakt uut wilge-wissn (stokkn van wilge-scheutn, dikkers oentstoan uut ak-oet). Êen van de vormn van de Weelsche koroakle (e mande-achtig bôotje) gebruukt tradiesjonêel wilge vo de latjes drvan. Dinne of gespleetn wilgetakkn kunn ook gevlochtn wordn, en dat êt e lange geschiednisse. De betrekklik plôojboare wilge ku mindre goe gespleetn wordn of veele andre oet-sôortn, en ku geplôojd wordn roend scherpe oekn in mandewerk. Wilgn-oet is ook gebruukt by 't moakn van kistn, bustls, cricket-stokn (gekwikt uut sommigte êrkomstn van witte wilge), droagboare wiegn, stoeln en andre meubls, puppn, fluutn, stoakn, zwêet-uuzn, speelgoed, droajwerk, andvoatn, fieneer, gevlochtn wandn en schuuflêttn. Doarnboovn kunn tannienn, veezls, papier, stoffe en biend-materjoal uut 't oet gemakt wordn. Wilgn-oet wordt ook angewend vo 't moakn van de mêeste dêeln van kontrabassn, en vo stikkn vo die kontrabassn te ripareern.

Andre gebruuk

• Landbow: Wilgn geevn e bescheidn oeveeleid nektar woaruut da de bien zêem kunn moakn, en zyn byzoendre no weirde geschat lik e bronne van polln vo de bien in 't vroege vôorjoar. In den oedn tyd aatn d' oarme menschn wilgn-katjes die gekokt woarn toe e sôorte puuree .
• Kunste: Wilgn wordn gebruukt vor oetskool te makn (vo te têekn) en vo leevnde beeldowwerkn. Die latste wordn gemakt van leevnde in de groend gestookn wilgetwygn en geweevn in alle sôortn vormn lik gewêlvn en tunnêls. Wilgetwygn wordn toegepast vo mandetjes en drie-diemensjonoale beeldowwerkn te vlechtn, lik bêestn en fiegeurn. Wilgn wordn ook gebruukt vo oovnienk-diengn te vervoardign lik sier-meurn en obelieskn.
• Energie: Wilgn wordn gekwikt vo biomassa of biobrandstoffe, in energie-bosbow-systêemn, lik e gevôg van undre ooge veroedienge "binnekommnde energie"/"buutngoande energie", oog vermoogn vo koolstoff e ip te sloan en rappe gruuj. Grôotschoalige projektn vo wilge te gebruukn lik 'n energie-têelt bestoan aa ip e komêrsjêel nievoo in Zweedn en in andere landn, andre wordn oentwikkld deur iniesjatievn lik 't Willow Biomass Project in de Verêenigde Stoatn en 't Energy Coppice Project in Grôot Brittanje . Wilgn kunn ook gekwikt wordn vor oetskool te produuseern.
• Leefomgeevienge: Lik e plante, wordn wilgn gebruukt vo bio-fieltroasje, kunstmoatige moerassn, ekoloogiesche systêemn vo de beandlienge van ofvolwoatre, oagn, landanwinnienge, landschaps-arsjietekteure, bio-remeediejoasje, oevreversteevegienge, stabieliezeeriernge van êlliengn, eeroozje-bestrydienge, wiendscherm, groend-ipbow, groend-êrstel, kompost-twalêttn, en leefgebied vo de bêestn-weirld.
• Reliegje: Wilge is êen van de "Vier Sôortn" die rietuêel gebruukt wordn ip de Joodsche fêestdag Sukkot. In 't Boediesme is wilge êen van de oofd-attriebuutn van Kwan Yin, de bodhisattva van kompasje. Kristlikke kerkn in nôordwestlik Europa en Oekraienje gebruukn dikkers wilgetakkn in platse van poalmn by de seeremoonjes van Poalmzundag .

Lyste van êenigte sôortn

Mannelikke katjes van witte wilge, Marburg, Hessen, Duutsland.

Geôorde wilge, Kerava, Finland.

Olyfboombloadige wilge.

Krakwilge.

Kruudachtige wilge.

Schusse van Humbold-wilge.

Donzige wilge.

Korketrekkr-wilge.

Moeraswilge in zompig bus, Svanvik, Nôorweegn.

Nakamurana-wilge.

Poolwilge.

Vruchtn van kruup-wilge.

• Salix acutifolia Willd. – lankbloadige wilge
• Salix alaxensis (Andersson) Coville
• Salix alba L. – witte wilge
• Salix amygdaloides Andersson – perzikbloadige wilge
• Salix arbuscula L.
• Salix arbusculoides – klêenboomige wilge
• Salix arctica Pall. – Arktiesche wilge (zied ook : Boreoale bergbusschn van 't Alaska-Schiereiland)
• Salix arizonica Dorn
• Salix atrocinerea Brot. – doenkrgrysde wilge
• Salix aurita L. – geôorde wilge
• Salix babylonica L. – Peekieng-wilge
• Salix bakko
• Salix barclayi Andersson
• Salix barrattiana – Barratt-wilge
• Salix bebbiana Sarg. – Bebb-wilge
• Salix bicolor
• Salix bonplandiana Kunth – Bonpland-wilge
• Salix boothii Dorn – Booth-wilge
• Salix brachycarpa Nutt.
• Salix breweri Bebb – Brewer-wilge
• Salix canariensis Chr. Sm. - Kanoariesche wilge
• Salix candida Flüggé ex Willd. – soaliebloadige wilge
• Salix caprea L. – woatre-wilge
• Salix caroliniana Michx. – karolieniejoansche wilge
• Salix chaenomeloides Kimura
• Salix cinerea L. – grysde wilge
• Salix cordata Michx. – zandduune wilge
• Salix delnortensis C.K.Schneid. – Del Norte-wilge
• Salix discolor Muhl. – Ameriekoansche wilge
• Salix drummondiana Barratt ex Hook. – Drummond-wilge
• Salix eastwoodiae Cockerell ex A.Heller – Eastwood-wilge
• Salix eleagnos Scop. – olyfboombloadige wilge
• Salix eriocarpa
• Salix exigua Nutt. – smolbloadige wilge
• Salix floridana
• Salix fragilis L. – krakwilge
• Salix fuscescens – Alaska-wilge
• Salix futura
• Salix geyeriana Andersson – Geyer-wilge
• Salix gilgiana Seemen
• Salix glauca L.
• Salix glaucosericea
• Salix gooddingii C. R. Ball – Goodding-wilge
• Salix gracilistyla Miq.
• Salix hastata L.
• Salix herbacea L. – kruudachtige wilge
• Salix hookeriana Barratt ex Hook. – Hooker-wilge
• Salix hultenii
• Salix humboldtiana - Humbold-wilge (Argentienje)
• Salix integra Thunb.
• Salix interior
• Salix japonica Thunb. – Japansche wilge
• Salix jepsonii C.K.Schneid. – Jepson-wilge
• Salix jessoensis Seemen
• Salix koriyanagi Kimura ex Goerz
• Salix kusanoi
• Salix laevigata Bebb – rôo wilge
• Salix lanata L. – wullige wilge
• Salix lapponum L. – donzige wilge
• Salix lasiolepis Benth. – beekwilge
• Salix lemmonii Bebb – Lemmon-wilge
• Salix libani – Liebaneesche wilge
• Salix ligulifolia C.R.Ball – riembloadige wilge
• Salix lucida Muhl. – Pasiefieke wilge
• Salix lutea Nutt. – gilwe wilge
• Salix magnifica Hemsl.; - manjefieke wilge
• Salix matsudana Koidz. – korketrekkr-wilge
• Salix melanopsis Nutt. – doenkre wilge
• Salix miyabeana Seemen
• Salix monticola
• Salix mucronata – zèèvre-wilge
• Salix myrsinifolia Salisb.
• Salix myrtillifolia – busbesse-bloadige wilge
• Salix myrtilloides L. – moeraswilge
• Salix nakamurana – nakamurana-wilge (Japan)
• Salix nigra Marshall – zwarte wilge
• Salix orestera C.K.Schneid. – Sierra-wilge
• Salix pentandra L. – Lowrier-wilge
• Salix phylicifolia L. - teebloadige wilge (Zied ook : Boreoale berkebusschn en alpiene toendra in Ysland)
• Salix planifolia Pursh. – tee-bloadige wilge
• Salix polaris Wahlenb. – poolwilge
• Salix prolixa Andersson – MacKenzie-wilge
• Salix pulchra
• Salix purpurea L. – purpre wilge
• Salix reinii
• Salix repens - kruupwilge
• Salix reticulata L. – snêew-wilge
• Salix retusa
• Salix richardsonii
• Salix rorida Lacksch.
• Salix rupifraga
• Salix schwerinii E. L. Wolf
• Salix scouleriana Barratt ex Hook. – Scouler-wilge
• Salix sepulcralis groep – treurwilge (gekruuste wilgn)
• Salix sericea Marshall – zydachtige wilge
• Salix serissaefolia
• Salix serissima (L. H. Bailey) Fernald — êrfst-wilge
• Salix serpyllifolia
• Salix sessilifolia Nutt. – zandbank-wilge
• Salix shiraii
• Salix sieboldiana
• Salix sitchensis C. A. Sanson ex Bong. – Sitka-wilge
• Salix subfragilis
• Salix subopposita Miq.
• Salix taraikensis
• Salix tarraconensis
• Salix taxifolia Kunth – venynboom-bloadige wilge
• Salix tetrasperma Roxb. – Indiesche wilge
• Salix triandra L. – almandl-wilge
• Salix udensis Trautv. & C. A. Mey.
• Salix viminalis L. – mandevlechters-wilge
• Salix vulpina Andersson
• Salix yezoalpina Koidz.
• Salix yoshinoi

E bitje voddr kykn

• (en) Keeler, Harriet L. 1990 : Our Native Trees and How to Identify Them, Charles Scriber's Sons, New York, Pages 393–395. ISBN 0-87338-838-0.
• (en) Newsholme, C. 1992 : Willows: The Genus Salix. ISBN 0-88192-565-9
• (en) Warren-Wren, S.C. 1992 : The Complete Book of Willows, ISBN 0-498-01262-X

Eksterne koppliengn

• (en) Genus Salix.
• (en) Sviatlana Trybush, Šárka Jahodová, William Macalpine and Angela Karp. 2008 : A genetic study of a Salix germplasm resource reveals new insights into relationships among subgenera, sections and species, BioEnergy Research 1(1):67 – 79.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Salix van Wikimedia Commons.

Mêer ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien ip Salix ip Wikimedia Commons.

Verwyziengn

<references>