Wisent
| Wisent | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 E koppel wisents | |||||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Sorte | |||||||||||||||
| Bison bonasus Linnaeus, 1758 |
Wisents of Europeesche bizongs (Bison bonasus) zyn Europeesche runders, die tope met 'n Amerikoanschn bizong (Bison bison) 'n ênigsn overgebleevn sôorte uut 't geslacht van de bizongs is. Olle wisents die nu in 't wilde leevn, zyn ofstammeliengn van 12 bêestn die nog in zoo's en bêesteparkn zaatn in 't êeste dêel van de 20ste êeuwe. 't Is gin vôorouder van de moderne koein, dedie stammn of van 'n oeros (Bos primigenius).
Noame
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Wôord wisent (juuste lik bizon) is Germoans: *wisunda, ol zoudt het oek kunn uut 't Latyn kommn. Visio wos 't wôord voun stank en 'n wisent zoudt die noame ekreegn hen omdat 'n stier nog ol wel stounk in 'n brounstyd.
Beschryvienge en verschil met Amerikoansche bizongs
[bewerkn | brontekst bewerken]
Wisents trekkn nog ol wel up bizongs, mo 't zyn egliek êentige verschilln. Wisents hen e poar rebbn miender (14 in te plekke van 15) en nundern kop stoat mêer no boovn ericht, woadeure dan ze miender ges eetn en mêer bloarn, ze zittn oek mêer in busschn, bizongs zittn mêer up de grôte prairies van Amerika. Wisents zyn e bitje midder of bizongs en hen oek e langern steirt.
Stiern kunn mêer of 1000 weegn, ze bluuvn groein toet an ze 6 joar oud zyn. Ze kunn 30 joar oud kommn, ol is dadde in 't wilde zeker e stik miender. Ze leevn in kuddn toet 40 bêestn, 't zyn oude koein die de leidienge henn. Oudere stiern leevn mêestol up nunder eign of in klindere groeptjes. Tusschn oest en oktober poarn ze en 't deurt 264 doagn vôorn an de kovetjes ebôorn zyn. Stiertjes weegn bykan 27 kilo, veizn 24 kilo byn de geborte. 't Deurt van de stiern 2 joar vôorn dan ze kunn poarn, van de koein 3 joar.
Verspreidienge
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Zaatn ôois wisents in hêel West-, Central- en Zuud-Ôost-Europa, toet an de Wolga en de Kaukasus. 't Zoudt oek kunn dan der in 't Azioatische dêel van Rusland zaatn, mo doa zyn der gin bewyzn van. D'êeste populoasje die uuteroeid is, wos dedie van Gallië (nu Vrankryk) in de achtste êeuwe, doarachter volgdn ze oundermêer in Zweedn in d'elfste êeuwe en in Iengeland in de twoolfste êeuwe. De latste West-Europeesche populoasjn zaatn in d'Ardenn en in de Vogeezn, toet in de vichtienste êeuwe. In Ôost-Europa hen ze 't langer uuthoudn, in Transylvanië (Roemenië) is 'n latste eschootn in 1790 en in Rusland muchtn der gin wisents eschootn zyn van de Poolsche keunienks, de Litouwsche grôothertoogn en de Russische tsaarn, etwien die dadde wel deed, kust de dôodstraffe krygn. Beistn 'n Êestn Weireldôorloge hen Duutsche soldoatn der 600 ekokkeduund in Bialowieza (e grôot bus up de grenze van Pooln en Wit-Rusland) voun vlêes, leer en nunder hôorns. Uutendelik hen ze der mo 9 loatn leevn.
Teegn 1930 woarn der gin wisents mir in 't wilde ('n latstn is dôod edoan deur stropers in de Westelikke Kaukasus), ollêne in bêesteparkn en in zoo's woarn der nog e stik of 50. Met 12 van dedie zyn ze begunn kwêekn (êen dervan wos van de oundersôorte B. b. caucasicus, elve van de oundersôorte B. b. bonasus). In 't joar 1951 zyn ze voun 'n êeste kêe were uutezet in Bialowieza, nu zittn der doa 800. Oundertusschn zittn der oek ol were in Litouwn, Oekraïne, Roemenië, Rusland, Letland, Slovakeye, Kirgizië, Moldavië (in 2005) en Spanje. Ze peizn der oek an voun der in 't nôordn van Duutsland en up Flevoland (in Holland) vry te loatn.