Yzertyd

Den yzertyd es de cultuurperiode achter den brounstyd. In de Lege Landn lopt dienen tyd van 800 v.C. tout an de komste van de Romeinn in 57 v.C. Vanof toun doet de Romeinsche cultuur eurnen entree by uus.

De cultuurn uut den yzertyd zyn Keltisch. 't Grotste deel van Europa wos in dienen tyd bewund deur Keltische stammn. Juste lik by d’andere pre-istorische periodes varieerde ‘t begun en ’t ende van den yzertyd van plekke tout plekke. Sommigste beschoaviengn (lik de precolumbioanse van Zuud-Amerika) èn noois ginnen yzertyd gekend.

Verschilln tusschn brouns en yzer

Yzer vind je in de nateure bykans nie in zuvere vorm. ’t Es doamei da’t meer of duusd joar gedeurd èt tegen da de mienschn mè yzer overweg kostn. En andere verkloarienge es da der round 1000 v.C. en tekort ountstound an tin da nodig wos vo brouns te moakn. Ze zoudn dus verplicht gewist èn vo en alternatief te zoekn. Teegn 500 v.C. wos yzer gebruukt in 't grotste deel van Afrika, Europa en Oazië.

’t Voordeel an yzer es dat yzer arter es dan brouns. Yzer goat ook langer mei dan brouns. En de groundstoffe vo yzer te moakn (yzererts) komt up veel meer plekkn voorn dan koper en tin.

’t Nadeel an yzer es dat ’t moeilikker es vo d’r werktuugn van te moakn wat yzer smelkt moa by veel oggere temperateurn. Moa wien da yzern werktuugn koste moakn, koste ze up groddere schoale moakn.

Gevolgn van et gebruuk van yzer

Deur de groddere verspreidienge van yzer bezoatn meer en meer mienschn en yzern ploege. Da liet under toe vo undern ground beter te bewerkn en zo meer upbriengste t’èn by den oogst.

Yzer es ook lichter dan koper of brouns, en veel sterker. Wien da vicht mè yzern woapns, wint van degene die vicht mè brounzn woapens.

Typische werktuugn en woapns uut den yzertyd

yzern voorwerpn lik alloam, zoagn, byln, lange zweirdn, lansn, elms, borstploatn
brounzn muntn
sliengerkogels
brounzn seuln (situlae) vo wyn te miengeln mè woater

Andere kenmerkn van den yzertyd

euvelfortn of oppida (van ’t Latyn oppidum), da woarn versterkte dorpn up en ogte. Enigste voorbeeldn van Keltische oppida:
- Kassel wos in den yzertyd en bekend oppidum van de (Keltische?) stamme van de Menapiërs. De Romeinn noemdn't castellum Menapiorum
- oppidum Batavorum, wuk da nu Nymegen in Olland es
- oppidum Ubiorum, nu Keuln in Duutsland
- Maiden Castle, et grotste euvelfort in Iengeland uut den yzertyd, mè drie upeenvolgende grachten van min. 20 mèter diepe en breed
éperon barré (Iengels promontory fort), e versterkienge da ollene moar via e nauw stiksje land mè de rèste van ’t land verboundn es
- Castro de Baroña in Galicië (Spanje)
- Santon, 't eiland Man (Isle of Man)
abri's zyn lege, grotachtige inkepiengn an den voet van steile rotsn woar da mienschn veilig kostn weunn
- Roc-aux-Sorciers in Angles-sur-l'Anglin, Vrankryk
- Le Figuier in den Ardèche, Vrankryk
- Mesa Verde, Colorado, V.S.

Cultuurn

De twee belangrykste Europeesche cultuurn in den yzertyd woarn Keltisch.

de Hallstatt-cultuur, 1200 – 500 v.C.: enorme grafeuvels, woagens, lange zweirdn, outn woagens
de La Tène-cultuur, 500 v.C. – 50 v.C., es ountwikkeld uut de Hallstatt-cultuur. Dat es de cultuur van de Gallische stammn, da woarn Keltn die o.a. in Gallië wunden.

De overbluvende sites van die cultuurn zyn surtout oppida en groavn (grafveldn).

Externe koppeliengn

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Iron Age van Wikimedia Commons.