Galbert van Brugge
Galbert van Brugge (ende 11e êewe - begun 12e êewe) was e gêestelyke en notarius (sekretoaris) van de kanselary van de groave van Vloandern, werkzoam in de stad Brugge.
Galbertus, de Latynsche schryvr[bewerkn | brontekst bewerken]
Galbertus was in moarte 1127 lik sekretoaris getuuge van de môord ip de groave van Vloandern, Koarl de Goejn. Zyn reloas van de môord en ook van de gebeurtnissn nodien schrêef Galbert in 't Latyn ip, oendre de tietle : De multro, traditione et occisione gloriosi Karoli comitis Flandriarum. Y goat deure vo den êeste Needrlanstoalige die e (lettrekundig) boek schrêef. De gesprookn toale in de tyd van Galbert in de Lêege Landn was Dietsch. Latyn was de voertoale vo d' admieniestroasje, lietrateure en weetnschap, dikkers beoefend in de kerke. E verglykboare schryvre, Hendrik van Veldeke, schrêef 'n oavn êew loatre lik den êestn lettrekundige werkn in 't Dietsch of Middl-Oogduutsch.
Vo de geschiednisse van de Needrlansche toale bevienn Galbert en Hendrik undre ip e kêerpunt:
- Galbert en Hendrik leevdn in d' êeste perjoode van 't Dietsch; dr wordt veroendersteld da 't Oed-Needrlansch (de toalfase binn 't Needrlansch die vôo 't Dietsch kommt) gesprookn wierd oengevêer toe 't joar 1000. Galbertus leefde in 't begun van de twoafste êewe, Van Veldeke in de twiddn êft van de twoafste en toe in 't begun van de dertienst' êewe.
- Uut Galbert zyn tyd zyndr (nog) geen (lettrekundige) werkn in de volkstoale bekend. 't Latyn blêef in zijn tyd de toale van de gelettrde. 't Ty kêerde teegn 't ende van de twoafste êewe, o Van Veldeke vo t' êest in 't Dietsch of Middel-Oogduitsch schrêef of noa die toale vertoalde. Da wilde zeggn d' ipkomste van 't Dietsch lik vulwoardige lettrekundige toale.
Galbert gebruukt e vulweirdig en uutgebreid Latyn, woadeure daj ku peinzn, dat y die toale in zyn direkte werkomgeevienge ê gesprookn.
Galbertus, de vroege geschiedkundige[bewerkn | brontekst bewerken]
Galbert schryft in 't êeste oofstik dat y, gedwoengn deur d' omstandigeeden van tonne, zezeivn genôodzakt zag vor e dagboek by 't oedn en alles ip te schryvn tgêen dr roend êm gebeurde. 't Endprodukt is e ryk werk gewordn, dat veele te bien êt. Wydre lêern e typiesche middlêewre kenn die Galbert zeive is, - mê de stad Brugge, hoeda zy was in de tyd van de vroege middelêewn, nota bene nog zoendre de grôote oemwallienge, - mê de vroegmiddlêewsche polletiek in Vloandern, - mê typiesch middlêewsche geweuntn, - strafrecht, - ôorlogvoerienge (oendr andre in de stad Brugge zeive), - polletiek en leevnsbeschowienge, êkseverbrandienge, enz. 't Komt allemalle an bod by Galbert.
An d' and van zyn werk krygj e duudlik beeld van 't polletieke leevn in Brugge in de twoafste êewe, van moarte 1127 tot juli 1128. Y beschrêef niet allêene de krachtsveroediengn, mor ook de gebeurtnissn die de anleidienge vormdn vo de môord ip de groave en de gevôgn dernoa.
't Veroal ê de vorm van dagboek-notiesjes. Deur de scherpe blik en 't woarneemiengsvermeugn van de schryvre, goat 't nie allêene oovre e bevôorrechte getuuge die 'n iestôoriesche gebeurtnisse meemakte die vo 't groafschap Vloandern van grôote betêeknisse was, mor is 't boovndien e tekste die duudienge en uutleg gift. Ierdeure is de 'Galbertus' niet allêene 'n uutzoenderlikke bronne uut d' êeste and, mo wordt den auteur mê recht en reedn gereeknd by de vroege middelêewsche geschiedschryvers.
Publiekoasjes en bekendeid[bewerkn | brontekst bewerken]
Galbert schryft in 't êeste oofstik van zyn boek, dat zyn werk bedoeld is vo voddre verspreidienge; zyn wôordn kommn êet van de penne :
Ik voeln myn zeekre, omda 'k ik de woareid zeggn, de woareid die vor uus allemalle, die mê myn 't zeifste gevoar ên deurstoan, duudlik is. En ik vertrown eur toe vo verteld te wordn an die achtre uus kommn. Doarom vroage 'k ik nodrukklik, otr etwien da drooge produukt van myn penne, da klêene bundltje in d' and krygt, lacht 't nie uut en veracht 't nie, mor êt e bitje oentzag vo tgêene dat geschreevn is en wat allêene in myn tyd deur 't bestier van God is teweegegebrocht, en lêertr van, da gy niet neerekykt ip d' oovreedn van deez' eirde of undre dôodt, omdaj gy gloovn moet, dat zydre deur God zyn bestier boovn uus zyn gesteld.-[1].
Mo 't zoed anders goan. 't Dagboek van Galbert blêef oenderdn joarn lank oengeleezn in de kasse liggen en zoe pas êewn loatre êenigte andachte krygn. Toe in uuze tyd is da uutzoenderlik werk by weinign bekend. De bekende, Needrlansche, populèère geschiedkundige Geert Mak vermeldt 't nie in zyn Ooggetuigen van de Wereldgeschiedenis, e boek, woarin Galbert van Brugge uutsteeknd zoe passn.
't Andschrifte dat Galbert zeive schrêef, is verloorn gegoan. In de Middelêewn zyndr meuglik êen of twêe ofschriftn van zyn boek gemakt, mo die zyn ook verloorn gegoan. Ende 15e êew verschyntr e Fransche vertoalienge/soamnvattienge van Galbert zyn boek. De poar, vroegste ofschriften die wiedre ên, stammn uut de 16e en 17e êew. D' êeste (Fransche) vertoalienge verschynt in 1825; noadien vôgtr 'n Iengelsche vertoalienge in 1959 van J.B. Ross. In uuze tyd zyndr twêe Needrlansche vertoaliengn verschêen (mê uutgebreide inleidinge) in 1978 (A. Demyttenaere) en in 1990 (Raoul Van Caenegem/A. Demyttenaere). De twêe weetnschapplikke uutgoavn (in 't Latyn) van Galberts tekste zyn : Henri Pirenne, 1891 en d' uutsteeknde uutgoave van Jeff Rider, verschêenn in 1994.
Êeste lettrekundige schryvr[bewerkn | brontekst bewerken]
Galbert goa deure vo den êeste Needrlanstoalige die e lettrekundig werk schrêef. 't Dagboek van Galbert geldt vo lietrateure, niet allêen omda de schryvre lik tydgenôot en ooggetuuge uus e veistre gift ip de vroege 12e êewe (tgêen aa mêer of byzoendre is) en nie allêene omda Galbert e verscheideneid an oendrewerpn anbriengt, mor ook omdat y diepre spit, woa datn zyn oendrewerpn beschryft, oovrepeist en besprikt; ot de Bruggeliengn de burchte beleegrn, bestormn en de meurn beklêmmn, gif Galbert e beschryvienge van de storm-lêern : oe grôot en oe lank dazze woarn, oe dazze gemakt woarn, enz.; wannêer de môordnoars van Koarl de Goejn ip 't latste ipgepakt wordn en wordn iphangn of in Brugge van de torre no beneen wordn gesmeetn by wyze van terechstellienge, beschryft Galbert de gedachtnweirld van de verôordêeldn. D' ôorsproenkikeid en de persôonlikke klanke van Galbert zyn werk zyn vo de vroege Middelêewsche geschriftn oengekend. Galbert zyn werk is verbluffnd en êenig. Vo te verglykn 'n andre werk uut die tyd noamlik de 'Kronyk van Egmond' [2], ook in 't Latyn geschreevn. Die kroniekn geevn e feitlikke ipsommienge van de gebeurtnissn mê noame in Olland van de vroege toe de loatre Middelêewn. De kroniekn zyn van oenschatboare weirde, mo ze zyn gin lettrekunde. Andre schryvrs uut de tyd van Galbert die ook oovre Koarl de Goejn schrêevn, lik Walter van Terwoan en Herman van Doornik, kunn undre vo dezeifste reedn nie mê Galbert meetn.
Verwantschap[bewerkn | brontekst bewerken]
't Boek dat Galbert schrêef, toogt verwantschap mê de kruusvoardrslitrateure, geschreevn in dezeifste tyd en ook in 't Latyn, lik 't werk van Willem van Tyrus, (Jeruzalem, ca. 1130 - 29 september 1185) en 't reloas van Raymond van Aguilers. Latstgenoamde makte, oendre de tietle Historia Francorum qui ceperunt Jerusalem, 'n ooggetuugnverslag van den êeste kruustocht oendre Godfried van Bouillon, die in 1096 no Jeruzalem vertrok.
We zienn wydre in die werkn dezeifste middelêewrs, dezeifste wyze van ôorloge voern, e zeifste matschappy, 'n oovrêenkomstig mensbeeld en leevns-ipvattienge, enz. Da is nateurlik nie verwoenderlik, omda de Vloamiengn in iedre gevol binst den êeste kruustocht oendre Godfried e voroanstoande rolle speeldn. Galbert zeive vermeldt in zyn werk, da zyn êld Groave Koarl de Goejn, by wiens zyn môord datn by wos en dietn beschrêef, zeive ip kruustocht was gegoan.
Verzeekrs koste Galbert ieroovre zeive nog klappn mê noenkls of groot-noenkls of mêt andre menschn die oendre Godfried en Koarl mee woarn getrokkn no Jeruzalem en weere woarn gekêerd no Vloandern.
Uutgoavn van 't dagboek[bewerkn | brontekst bewerken]
- (fr) Delepierre, Joseph Octave & Perneel, Jean 1830 : Histoire du Règne de Charles-le-Bon, Brussel.
- (fr) Pirenne, Henri 1891 : Histoire du meurtre de Charles le Bon, comte de Flandre (1127-1128), Parijs.
- (en) Ross, James Bruce 1953 : The murder of Charles the Good, Count of Flanders, by Galbert of Bruges.
- (nl) Van Caenegem, Raoul C. en Demyttenaere, Albert 1978 : Galbert van Brugge, Grafelijk Secretaris. De moord op Karel de Goede. Dagboek van de gebeurtenissen in de jaren 1127-1128, Mercatorfonds, Antwerpen.
- (en) Rider, Jeff 1994 : Galbertus notarius Brugensis. De multro, traditione, et occisione gloriosi karoli comitis Flandriarum, in : Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis, CXXXI.
- (nl) Van Caenegem, Raoul C. en Demyttenaere, Albert 1999 : De moord op Karel de Goede, Davidsfonds, blz. 257-258, Leuven.
E bitje voddr kykn[bewerkn | brontekst bewerken]
- (fr) Helin, Maurice 1943 : Littérature d'Occident. Histoire des lettres latines du Moyen Age, Brussel.
- Cremasci, Giovanni 1959 : Guida allo studio del latino medievale, Liviana, Padoue.
- (nl) Viaene, Antoon 1978 : Galbert van Brugge in eerste moderne vertaling. Een Vlaams initiatief van archivaris Delepierre, in : Biekorf, blz 193-199
- (nl) Van Caenegem, Raoul C. 1978 : Galbert van Brugge en het recht, in : Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der letteren, 40:1.
- (en) Van Caenegem, Raoul C. 1990 : Galbert of Bruges on serfdom, prosecution of crime, and constitutionalism, in : Law, Custom, and Social Fabric in Medieval Europe: Essays in Honor of Bryce Lyon, éd. Bernard S. Bachrach et David Nicholas, Kalamazoo, Western Michigan University Press, p. 89-112.
- (en) 1995 : Van Caenegem, Raoul C. 1995 : Notes on Galbert of Bruges and his translators, in : J. M. Duvosquel & E. Thoen (red.), Peasants and Townsmen in Medieval Europe, Studies in honorem Adriaan Verhulst, Gent, blz. 619-629.
- (en) Rider, Jeff 1996 : Galbert of Bruges' "journal": from medieval flop to modern bestseller, Verhalende Bronnen: Repertoriëring, editie en commercialisering, éd. Ludo Milis, Véronique Lambert et Ann Kelders, Gent, (Studia historica Gandensia, 283), p. 67-93.
- (en) Rider, Jeff 2001 : God's Scribe: the historiographical art of Galbert of Bruges, Catholic University of America Press, Washington.
- (en) Deploige, Jeroen 2002 : Bertulf or Galbert? Considerations regarding a sample of historical and psychoanalytical criticism of medieval dreams, in : Psychoanalytische Perspectieven, 20, 2, p. 235-253.
- (en) Cooper, Lisa H. 2007 : Making space for history: Galbert of Bruges and the murder of Charles the Good, in : Place, Space, and Landscape in Medieval Narrative, éd. Laura L. Howes, Knoxville, University of Tennessee Press (Tennessee Studies in Literature, 43), p. 3-26.
- (en) Rider, Jeff & Murray, Alan V. 2009 : Galbert of Bruges and the Historiography of Medieval Flanders, Catholic University of America Press, Washington.
- (nl) Van Caenegem, Raoul 2010 : Een kritische blik op Delepierres vertaling van Galbert van Brugge, in : Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, blz. 257-268.
- (en) Tock B. (ed.) 2010 : In principio erat verbum, Book Series Textes et Etudes du Moyen Âge, Turnhout, Brepols Publishers.
Zied ook noa[bewerkn | brontekst bewerken]
Eksterne koppliengn[bewerkn | brontekst bewerken]
Verwyziengn[bewerkn | brontekst bewerken]
<references>
- ↑ (editie Jeff Rider, prol.) Securum enim me facit, quod veritatem omnibus apertam qui mecum eodem percellebantur periculo, loquor, et eam posteris nostris memorandam commendo. Rogo ergo et moneo, si cui haec stili ariditas et huius opusculi exiguus manipulus ad manus venerit, non derideat et contemnat, sed nova admiratione, quae scripta sunt et Dei ordinatione congesta nostro solummodo tempore, admiretur et discat potestates terrenas non despicere vel morti tradere, quas credendum est Deo ordinante nobis esse praepositas.
- ↑ Gerard Kempher (vert.), Kronyk van Egmond, of Jaarboeken der Vorstelyke Abten van Egmond In 't Latyn beschreeven door Broeder Jan van Leyden, van der Karmeliten Ordre; Vertaald door Kornelis van Herk, Overgezien, vervolgt, en met de Vertaalinge der Graffschriften verrykt, door Gerard Kempher: Vermeerdert met een Lyst van de Donatien, en de naamen der geenen, die in d' Abdye begraaven zyn. Met Afbeeldingen, Te Alkmaar, by Simon van Hoolwerf, Boekdrukker, en Verkooper, 1732. De binnentitel luidt: Kronyk van Egmond of Jaar-boeken der Regale Abten van Egmond door Broeder Jan van Leyden, van der Karmeliten Ordre te Haerlem. Met een voorreeden van S. Eikelenberg en getuigenissen van Gerh. Joann. Vossius en M.Z. Boxhornius. Jan van Leiden is Jan Gerbrandtsz. van Leyden (overleden te Haarlem, 1504.)