Oudnederlands

Oudnederlands

Toalgebied	+/- de Lege Landn
Toalfamilie	Indo-Europees Germoans West-Germoans Nederfrankisch

Daterienge

Periode	9e - 12e eeuwe^[1]
Voorloper	Oudfrankisch
Upvolger(s)	Middelnederlands

Toalcodes

ISO 639-3

odt

't Oudnederlands es d'oudste toalfoase van et Nederlands en lopt à peu près van de 9e tot de 12e eeuwe n.C.

Oorsproung

In de vierde en vuufde eeuwe a.C. èn d'r em en poar drastische veranderiengn voorgedoane die nie t'overziene gevolgn addn vo de platselikke toaltoestand:

de ineenstortienge van 't West-Romeinsche Ryk
de involln en uutzwermiengn van Germoansche stammn in West- en Middn-Europa
de overtocht van de Germoansche stammn (Angeln en Saksn) vanuut Noord-Duutsland en Denemarkn noa 't Iengelsche schiereiland
de twidde Germoansche of Oogduutsche klankverschuvienge die begoste by de meest zudelik gelegen Germoann round d'Alpn, en geleidelik an uptrok noa 't noordn.

Deur die veranderiengn begost et West-Germoans sterke lokoale afwykiengn te vertoonn en wos d'r tegen 500 n.C. van en West-Germoansche eeneidstoale gin sproake nie mè. Vanof toun kunn me spreekn van Oudiengels, Oudsaksisch, Oudfries, Oudoogduuts en Oudnederfrankisch.

Oudnederfrankisch of Oudnederlands?

't Oudnederfrankisch bestound uut twee variantn: Oudwestnederfrankisch en Oudoostnederfrankisch.

't Oudwestnederfrankisch es de voorloper van et Middelnederlandse Vlams en Broabants.
't Oudoostnederfrankisch es de voorloper van et Limburgs en van de dialectn van et Rynland. Oudoostnederfrankische tekstn zyn dikkers moeilik t'ounderscheen van Oudsaksisch.

Wuk es nu 't verband tusschn Oudnederfrankisch en Oudnederlands? Lik voorloper van et moderne Nederlands komt ollene et Oudwestnederfrankisch in anmerkienge want 't Limburgs en 't Rynlands èn nie (of nauweliks) deelgenoomn an de vormienge van et Standaardnederlands.

Toch es Oudoostnederfrankisch meestol ook by 't Oudnederlands gerekend. En d'r es doar ne styf goein praktischn reedn voorn: de gekende Oudnederlandsche tekstn zyn byna ollemoale in 't Oudoostnederfrankisch geschreevn. Da wos toun ook 't dialect van Oakn, et politieke en culturele centrum van 't ryk van keizer Karel de Grote in de 9e eeuw. Vo edendoagse Duutsche filoloogn es 't nie evident om Oudoostnederfrankisch tot et Oudnederlands te rekenen.

't Meugelik gevoar an den term Oudnederlands es dat die zou keun geïnterpreteerd zyn lik ne voorloper van de toale van et Groafschap Vloandern of van (en deel van) de Nederlandn. Moa van Vloandern of de Nederlandn wos d'r tusschn 500 n.C. en 1000 n.C. elegansn gin sproake. Oudnederfrankisch moetn me nie associeern mè en stoatkundige eeneid moa wel mè de toale van de Frankische stammn, vanof 500 n.C., die nie an de Oogduutsche klankverschuvienge èn deelgenoomn. Under ryk (et Frankenryk) log verpreid over wuk da nu België, Olland, Luxemburg, Vrankryk en Duutsland es.

Da stoat toun nog los van de vroage woa da in de vroege middeleeuwn de grenze lag tusschn et Nederfrankisch en et Middelfrankisch da wel deelnam aan d'Oogduutsche Klankverschuvienge en doarom deel uutmakte van et Oudoogduuts.

Geogroafische spreidienge

Germoans-Romoanse toalgrenze in de vroege middeleeuwn

De vroage es dus woa da 't Oudnederlands juste gesprookn i gewist. Eigentlik es da nog osan e groot radsel. De Frankn (die van Clovis) sproakn e Germoans dialect, et Frankisch, en ield'n heel Gallië bezet. Moa da wil absoluut nie zeggn da heel Gallië toun Frankisch of Oudnederlands sprak. Want de Rominsche soldoatn woarn wel were verdreevn na Rome, veel welgestelde Galliërs addn de maniern van leevn en de toale van de Rominsche bezetter overgenoomn, surtout in 't zuudn.

En zyder woarn nie van plan da zo moa te verandern, want de Rominse cultuur stound nog osan in oog anzien, ook by de Germoann die under gewunten zels dikkers overpaktn.

Toalistorici goan d'r van uut da ollene moa de bevolkienge in 't noordn van Gallië overwegend Germoans goat gewist èn, en da de geromaniseerde zudelikke inweuners nooit et Frankisch overgepakt èn. Integendeel, de Germoans-Romoanse toalgrenze es de komende eeuwn bluuvn upschuuvn na 't noordn.

Ze leidn dat of uut 't feit da

je ollene in 't noordn van Vrankryk ne boel oude pleksjes vindt die e Germoansche noame èn
d'r moa letter Oudfransche woordn zyn die nen Frankischn (Oudnederlandschn) oorsproung èn

En poar toalkenmerkn

uutvol van intervocoale h

ONed. a ↔ Got. ahva (water)
ONed. fē ↔ OS fehes (vee)
ONed. sian ↔ Got. saihvan (zien)

uutvol van h anlautend voor consonant

ONed. ruopan ↔ Got. hropan (roepen)
ONed. wat ↔ OI hwæt (wat)

th wordt d

Es et gevolg van de vierde foaze van de twidde Germoansche klankverschuvienge da 't Oudnederlands èt oundergoan.

ONed. dencon, W.Psalmn (round 900) thencon, OS thenkian (denken)
ONed. erda, W.Psalmn ertha, OS erða (aarde)
ONed. bruder < bruother, Got. broþar (broeder)
Oned. nemed (dikwyls nemet geschreevn) < PG nemeþ

f wordt v

ONed. vogala ↔ Got. fugls (vogel)

ft wordt ht

ONed. sahti ↔ OI softe (zacht)
ONed. ahter ↔ OOD after (achter)

diftounge ai wordt lange e voor r/w, anders ei

ONed. sēo ↔ Got. saiws (zee)
ONed. mēro ↔ Got. mairra (meer)
ONed. stein ↔ Got. stains (steen)

diftounge au wordt lange o voor r/h, anders ou

ONed. hōren ↔ Got. hausjan (horen)
ONed. ouga ↔ Got. augo (oog)

lange e wordt diftounge ie

ONed. hiera ↔ Got. hēr (hier)

lange o wordt diftounge uo

ONed. fuot ↔ Got. fōtus (voet)

Auslautverhärtung

Stemhebbende medeklienkers zyn stemloos an 't ende van e word.

ONed. nom. wort, gen. wordes (woord)
ONed. imp. gif!, inf. gevon (geven)
ONed. acc. weh, dat. wege (weg)

Legende: Got. = Gotisch, OI = Oudiengels, OOD = Oudoogduuts, OS = Oudsaksisch, ONed. = Oudnederlands.

Oudnederlands Woordenboek

't INL (Instituut voor Nederlandse Lexicologie) es en poar joar geleedn begunn mè 't inventariseern van olle Oudnederlands materioal om da te verwerkn in ne Oudnederlandschn woordnboek. De publicoasje es voorziene voor 2008.

't Oundertusschn verzoamelde Corpus Oudnederlands es on line vry te roadpleegn up de website van 't INL (zie #Externe koppeliengn).

Oudnederlandsche tekstn

Malbergse glossen (6e eeuwe)

De redactie van 't Oudnederlands Woordnboek anziet 't volgende zinnetje lik 't oudste Nederlands zinnetje.

maltho thi afrio lito

'ik zegge joe: ik moake jou vry, oafvryen'

't Es afkomstig uut de Lex Salica, e Latyns document woarin veel losse woordn in de marge zyn geschreevn die zounder twyfel Oudnederlands zyn.

Utrechtse doopbelofte (ende 8e eeuwe)

Er bestoan drie versies van de doopbelofte: twee Saksische en e Frankische (of Oudnederlandsche). Dat es d'Oudnederlandsche, de tekst tusschn rechte oakn es Latyn.

Forsachistū [diabolae]? [& respondet:] ec forsacho [diabolae].
end allum diobolgelde? [respondet:] end ec forsacho allum diobolgeldae.
end allum dioboles uuercum? [respondet:] end ec forsacho allum dioboles uuercum and uuordum, Thunaer ende Uuōden ende Saxnōte ende allum thēm unholdum, thē hira genōtas sint.

Gelōbistū in got alamehtigan fadaer? ec gelōbo in got alamehtigan fadaer.
Gelōbistū in Crist, godes suno? ec gelōbo in Crist, gotes suno.
Gelōbistū in hālogan gāst? ec gelōbo in hālogan gāst.

'Verzoak je gy an den duvel? En je gift lik antword: ik verzoake an den duvel.
en an olle duvelsdienstn? je gift lik antword: en ik verzoake an olle duvelsdienstn.
en an olle werk'n van den duvel? je gift lik antword: en ik verzoake an olle duvelswerkn en -woord'n, an Donar en an Wodan en Saksnote en an olle demoonn die under gezelln zyn.

Geloof je gy in God den Almachtigen Voader? Joa'k, ik gelove in God den Almachtigen Voader.
Geloof je gy in Christus, de Zeune van God? Joa'k, ik gelove in Christus, de Zeune van God.
Geloof je gy in den Illigen Geest? Joa'k, ik gelove in den Illigen Geest.'

Nederrynse bezweiriengsformules (9e eeuwe)
[bewerkn | brontekst bewerken]
In de vroege middeleeuwn woarn bezweiriengsformules en toverspreukn e gebrukelyke methode om ziektes of misère te bestrydn. Ofwel roepn ze God an, ofwel roepn ze heidense goodn an lik Donar of Wodan.
Dizze peirdebezweirienge dateert uut de 9e eeuwe en es ofkomstig uut de streke van Keuln. De tekst zou ook Oudsaksisch kun zyn.
Visc flōt aftar themo uuatare, verbrustun sīna vetherun.
Thō gihēlida ina ūse druhtin: The selvo druhtin,
Thie thena visc gihēlda, thie gihēle that hers theru spurihelti.
Amen.
'Ne vis zwom deur et woater, zyn vinn'n broak'n.
Toun genas uuzn Ere em. Dezelstn Ere,
Die den vis genas, geneze 't peird van 't mank'n !'

Ook by dizze toverspreuke tegen wormn (wormbezweirienge) es 't moeilik uut te moakn oe d'n tekst Oudnederlands of Oudsaksisch es.
Ganc ūt, nesso, mid nigun nessiklīnon,
ūt fana themo marge an that bēn,
fan themo bēne an that flēsg,
ūt fan themo flēsgke an thia hūd,
ūt fan thera hūd an thesa strāla.
Drohtin, werthe sō!’
'Kruup d'r uut, wurm mè negen wurmptjes,
uut van et merg noa 't been,
van 't been noa 't vlees,
uut van 't vlees noa 't vel,
uut van 't vel noa dizze pyle.
Ere, zo zy 't !'
Wachtendonckse Psalmn (ca. 900)
[bewerkn | brontekst bewerken]
Zie Wachtendonckse Psalmn.
West-Vlams zinnetje (ende 11e eeuwe)
[bewerkn | brontekst bewerken]
quid expectamus nu(nc?). Abent omnes uolucres nidos inceptos nisi ego e tu. Hebban olla uogala nestas bigunnan hinase hi(c) (e)nda thu ...uug....mb ada....e nu. Rectar celi nos exuadi ut dignare nos saluare.
Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu. Wat unbidat ghe nu?
Abent omnes uolucres nidos inceptos nisi eg et tu. Quid expectamus nunc
'Olle veugels èn nestn begunn buutn ik en gy. Up wuk wacht je gynder nu?'

Da zinnetje es per toeval ountdekt gewist in 1932 in Oxford. Ounderzoek van 't perkament en van de plekke van de vounste wees uut dat et zou geschreevn gewist èn deur nen West-Vlamschn monnik die in Kent (Zuud-Iengeland) up bezoek wos. 't Fragment zou dus Oudwestnederfrankisch zyn. De latste joarn zyn der specialistn die beweirn dat et Oudkents (dus Oudiengels) zou zyn. Moa veel verschil en makt et eigentlik nie want in dien tyd wos d'r bykans gin verschil tusschn Oudiengels en Oudnederlands. Sprekers van die toaln kostn mekoar styf goed verstoan.
Veel menschn èn up schole geleerd da datte 't oudste Nederlands zinnetje zou zyn. Deur de ernieuwde belangstellienge vo uus oudste Nederlands es 't er oundertusschn vele veranderd, en weetn me nu da datte nie juste en es.
Centroal-Frankischn Rymbybel (begun 12e eeuwe)
[bewerkn | brontekst bewerken]
Zie 't artikel over den Centroal-Frankischn Rymbybel.
Lofvers Munsterbilzen (olverwege 12e eeuwe)
[bewerkn | brontekst bewerken]
In e handschrift da ofkomstig es uut et vrouwenklooster van Munsterbilzen (Belgs Limburg) stoat er e lyste mè de noamn van kloosternunn. De lyste endigt mè een van de latste utiengn van et Oudnederlands:
Tesi samanunga vvas edele unde scona
& omnivm virtutum pleniter plena.
'Dizze verzoamelienge wos edel en schone
en doaby ook zo deugdzoam'
Referensjn
[bewerkn | brontekst bewerken]
A. Quak & J.M. van der Horst, Inleiding Oudnederlands, Universitaire Pers Leuven, 2002, ISBN 90-5867-207-7

Maurits Gysseling m.m.v Willy Pijnenburg, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300) reeks II: Literaire handschriften, deel 1: Fragmenten, Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1980, ISBN 90-247-2327-2
Externe koppeliengn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Onze Taal: het eerste Nederlandse woord

INL: Corpus Oudnederlands Online

INL: Hebban olla uogala ...

DBNL: Oudste poëzie van de bewoners der Nederlanden

DBNL: Een Oudnederlandse zin uit de elfde eeuw

Universität Wien: Oudnederlands - de overgeleverde teksten

TITUS-project: Visc flôt aftar themo uuatare

Dat artikel es geschreevn in 't Werviks.

↑ Stefan Sonderegger: Althochdeutsche Sprache und Literatur. Eine Einführung in das älteste Deutsch. Darstellung und Grammatik. 2. Aufl., Walter de Gruyter, Berlin & New York, 1987, S. 13, insb.: „[...] das nur bruchstückhaft bezeugte Altniederfränkisch-Altniederländische (9.–12. Jh.) [...]“. Vgl. S. 16

[1] Stefan Sonderegger: Althochdeutsche Sprache und Literatur. Eine Einführung in das älteste Deutsch. Darstellung und Grammatik. 2. Aufl., Walter de Gruyter, Berlin & New York, 1987, S. 13, insb.: „[...] das nur bruchstückhaft bezeugte Altniederfränkisch-Altniederländische (9.–12. Jh.) [...]“. Vgl. S. 16

[1]