Spaansche ratte
- Dit artikel es geschreevn in 't Ypers, en da zou best ozô bluuvn.
| Spaansche ratte | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 E Spaansche ratte | |||||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Sorte | |||||||||||||||
| Cavia porcellus Erxleben, 1777 |
E Spaansche ratte (oek wel cavia, Cavia porcellus, Ostens ratje of zeeratte) is e knoagdier die ôorsprounkelik uut Zuud-Amerika komt. Ze zyn indeliks vele houdn voun compagnie.
Geschiedenisse
[bewerkn | brontekst bewerken]Spaansche rattn zyn deur vroege Inca's etemd in Peru round 3000 v.Chr. (ol zyn de ounderzoekers die koutn van 5000 v.Chr.), surtout voun teetn. Oek nu nog zyn der in de mêeste menaagn Spaansche rattn houdn, die leevn van 't gêne dan ze viendn en van 't gêne dan de menschn van overschottn geevn. Spaansche rattn bestoan nie in 't wilde, mo de sôortn cavia's woa dan ze van ofstammn kommn vêle vôorn in 't grotste dêel van Zuud-Amerika.
Vokern lik de Moche anbaadn bêestn lik Spaansche rattn en maktn der oek beeldn van.
Commersantn brochtn de bêestjes mei van uut Amerika en ze kwaamn zêre indeliks populair, surtout in de hogste klassn (zest Elisabeth I van Iengeland had er). Round 1550 moetn der ol in Europa ezeetn en.
Uutzicht
[bewerkn | brontekst bewerken]Spaansche rattn zyn froai grôte knoagdiern, ze kunn mêer of e kilo weegn en 25 cantimeiters lank kommn. Van vorme zyn ze eblokt en langwerpig, en z'ên gin zichboare stêrt.
Ze kunn olle sôotn kleurn enn, sommigte hen mor êen kleur, aar e masse.
Leevnswyze
[bewerkn | brontekst bewerken]Teetn en uusvestieng
[bewerkn | brontekst bewerken]In 't wilde eetn Spaansche rattn surtout ges en eetboare plantn die doar oek groein.
Temme bêestn die in kôoin zittn, krygn mêestol korreltjes en hôoi. Dat is droog teetn en toune moetn ze zeker woater bykrygn. An ze in e kôoie zittn, moetn ze zeker enoeg plekke en.
Spaansche rattn zyn oek styf ediend me ves teetn, mo ze meugn vaneigns nie olles eetn. Buutn ges (en olle variantn dervan, lik vesche terwe), zyn der nog e masse plantn dan ze meugn eetn, lik beddezêkers, ganzemeur, wegebree, karootn, chicongs, bêetn, roapn, kloavers, melkwiet, appels en nog wel 't êen en 't aar (best probeern, sommigte rattn zyn indeliks zindelik, aar eetn verre olles). 't Is styf belangryk dan ze enoeg vitamine C binn krygn, want ze kunn dadde, juuste lik menschn, nie zevve anmoakn (vitamine C zit in de mêeste vesche groonsels en fruut). Beuterbloemn meugn ze zeker nie eetn, mo mêestol loatn ze dedie egliek stoan. Patatteloof en rabarber zyn oek vergif voun nunder en saloa krygn ze beter oek nie, omdan ze doa de schyte van kunn krygn (woavan dan ze mêestol dôod goan).
In de zomer meugn ze zeker buutn zittn (an der êentige in je peloeze zittn, moe je je ges nie ofryen), mo ze moetn e kot (ze moetn droge kunn zittn en ze moetn schouwte en) hen en best êentige plekkn woa dan ze ounder kunn kruupn omdan de klintjes gemakkelik epakt zyn deur kattn of veugels gelik kroain en eksters. Oudere bêestn zyn mêestol te grôot en te stout voun kattn.
Ze moetn oek nunder kruttels nog ekir upeetn, juuste lik keuns (Caecotrofie).
Doenieng
[bewerkn | brontekst bewerken]
Spaansche rattn zyn bêestn die in groep leevn en 't is doarom best van der ginne ollêne t'houdn aj der nie vele tyd vôorn ku moakn.
Z'en e masse geluudn dan ze moakn (voun olle sôortn gevoelns en z'e geluudje), wôvan dan de mêest olgemêne zyn:
- Schufeln - Stief lude, dikkers gebruukt on ze peizn dat er teetn up komste is of at er een klêenn zyn moeder kwyt is. 't Is van da leevn dat de Spaansche ratte zyn noame in Quechua (quwi) and in 't Spaans (cuy) ekreegn het.
listen + ? - Prutteln - An ze countent zyn, lik an ze gepaluft zyn of an ze makoar an 't wosschn zyn. listen + ?
- Pourn - an z'echt indeliks content zyn of an ze nunder dominaansje in de groep wulln toogn. Dat is stief dudelik at e moertje en e vintje eschêen woarn en toune were tope ebrocht zyn: toun makt 't vintje e toer round neur, beisn dat 'n bezig is me etwot die rumblestrutting enoemd is. listen + ?
An z'upewoundn groakn, moakn ze oltemets klêne sproungsjes, met olle viere de pôotn van de ground.
Kwêekn
[bewerkn | brontekst bewerken]
't Kwêekn van Spaansche rattn is nie styf moelik, ze kwêekn lik de keuns. De wuvetjes kunn mêerder nestn 't joar henn (toet vuve) en da kut hêel 't joar. De joungsjes zyn ebôoorn achter e dag of 65 ('t ku mêer of miender zyn) en ze zyn ol verre hêel ountwikkeld (ol is nunder koptje wel nie in veroudienge me nunder lyf). Omdan ze ol zo goed ountwikkeld zyn, kommn de wuvetjes indeliks dikke. In e nest zyn der gemiddeld 3 joungsjes, mo 't zyn der ol ewist van 17. De joungsjes knabbeln ol rechtet an vast teetn, mo ze bluuvn vaneigns oek zuugn by nunder moeder.
Wuvetjes zyn ol achter e weke of viere were vruchtboar en kunn ol in verwachtienge zyn nog vôorn dan ze vulwassn zyn.
Gebruuk
[bewerkn | brontekst bewerken]Teetn
[bewerkn | brontekst bewerken]
In de streekn woa dan ze van kommn (in Zuud-Amerika), zyn Spaansche rattn nog ossan e belangryke bronne van vlêes. Ze leevn doa geweune tope met de menschn in nunder huuzn. In Peru zyn der schattiengn van 65 meljoen ratjes die upeetn zyn 't joare.
Huusdier
[bewerkn | brontekst bewerken]An ze vele aandacht krygn, kunn ze indeliks tem kommn en bluuvn ze geirn zittn byn etwien. An ze vaste epakt zyn, moetn ze wel goed oundersteund zyn ounder hêel nunder lyf, want ze zyn indeliks benauwd van hogtes.
Weetnschap
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Gebeurn e masse proevn up Spaansche rattn, juuste lik up rattn en muuzn.