Bruunn beir

Dat artikel es geschreevn in 't Westhoeks.

Bruunn beir

E bruunn beir an 't woater

Ryk:	Animalia (Bêestn)
Stamme:	Chordata (Chordata)
Klasse:	Mammalia (Zoogbêestn)
Orde:	Carnivora (Roofdiern)
Familie:	Ursidae (Beirn)
Geslacht:	Ursus (Echte beirn)

Sôorte

Ursus arctos
Linnaeus, 1758

'n Bruunn beir (Ursus arctos) is e grôte sôorte van beir en d'ênigste sôorte die in Europa leeft. Olhoewel dat 'n ysbeir (Ursus maritimus) de grotste sôorte is, is 'n kodiakbeir, en oundersôorte die up d'eilandn van de Kodiak archipel byn Alaska leeft, grodder. In België hen der vroeger nog brune beirn ezeetn, mo ze zyn ol van in de Middelêeuwn uuteroeid. De grotste populoasjn zyn nu te viendn in Nôord-Aziatisch-Rusland (120 000), in de Verênigde Stoatn (32 500, woavan 30 000 in Alaska) en in Canada (22 000). In 't wilde kunn ze 30 joar oud kommn.

Beschryvienge

Brune beirn zyn grôte olleseters. De mêeste oundersôortn zyn bruun van kleur, mo 't zyn der oek die idder beige zyn. 't Is surtout de bulte boovn nunder schoers woaran dan ze t'herkenn zyn (in Noord-Amerika zyn sommigte zworte beirn oek bruun, mo z'hen nôois zuk e bulte). Ze zien der dikke en vet uut, mo dat is ollêne ezo juuste vôorn nunder wientersloape, an ze da vet nôdig hen voun de wienter t'overleevn. Eigentlik houdn ze gin echte wientersloape, mo ze zyn wel vele miender actief in de wienter omdan ze toune nie enoeg teetn kunn viendn.

Ze kun zêre loopn, toet 60 ter eure en ze kunn oek goed klemmn. Z'hen grôte, brêe pôotn me grôte klowwers, woamei dan ze oundermêer goed kunn groavn. 't Gewicht van brune beirn ku verschilln van 150 kilo (in gebiedn woa dat er nie ol te vele teetn is, lik Yukon of Spanje) toet bykan 700 kilo (in streekn woa dat er stief vele teetn is, bevôorbeeld an riviern woa dan der zalms upzwemmn, in Rusland en Alaska).

Teetn

Brune beirn zyn olleseters, sommigte populoasjn eetn mo 10% vlêes en dat zyn oek de klinste en lichtste beirn (Yukon en de klêne populoasjn in Europa). Van plantn eetn ze verre olles: ges, beiers, nootn, fruut, bottn, wortels en paddestoeln. Ze zyn oek vele an 't zoekn ounder stêenn en achter de pele van boomn achter wormes, slekkn en fernient. Echte goeie joagers zyn 't nie, mêestol pakkn ze klindere prôoin lik veugels en knoagdiern, in de streekn woa dat dadde meugelik is, trachtn ze oek visschn lik zalms, forelln of boarzn te vangn. In Nôord-Amerika gebeur het oek dan ze up grôte bêestn lik elandn, kariboes, wapiti's en bizongs joagn, mo dat is idder en uutzounderienge. An ze kunn, gon ze oek dôo bêestn upeetn ('t zyn der ezien die stikkn van 't karkas van walvisschn upeetn) en beirn die an de kustn leevn, zoekn oek achter mussels en slekkn.

't Zyn echte plangtrekkers en doamei dan der oek geregeld counflictn zyn tusschn menschn en beir, bevôorbeeld an ze teetn zoekn in de vuulbakkn (in Canada zyn der ol die ollêne mo teetn zoekn up vuulhoopn) of an ze koein, schoapn of gêetn pakkn. In Ôostnryk zyn der ol êentige dôodeschootn sedert an ze were-ekêerd zyn in de joarn 1990, achter dan der êentige schoapn en gêetn vermord woarn.

Vôortplantienge

E koppel beirn bluuft mor êentige weekn per joar tope, de reste van 't joar tjooln ze ollêne round voun teetn te zoekn. De bevruchte eiers dryvn êest e moand of zesse round in de boarmoeder, ze groakn doarachter mo vaste en de joungn zyn acht weekn loater ebôorn. D'eitjes groakn ollêne mo vaste at de moeder enoeg vetreserves het. Ze krygn êen toet vier joungn, ol gebeur het oek wel eki dan der vuve zyn, sommigste moeders zorgn oek voun weezn. An de joungsjes ebôorn zyn, weegn ze mo 450 gram, hen ze nog gin tandn of hoar en kun ze nog nie zien. Z'drienkn toune ollêne mo moedermelk en kommn mo voun 'n êeste kêe buutn up 't ende van 'n uutkom of zest 't begun van de zomer, ze weegn toune tusschn de zeevn en de neegn kilo. De joungn bluuvn 2 toet 4 joar by nunder moeder, woadeure dat 't lange kut deurn vôorn dan populoaschn die achteruutegoan zyn, were groein. Beisn die joarn lêert nunder moeder nunder olles: wuk dan ze moeten eetn, hoe dan ze moetn joagn en woa dan ze kunn sloapn. 't Gebeurt dan de vintjes joungsjes kokkeduunn, oftewel voun de moeder were bremstig te krygn, oftewel geweune voun da jounk up te frettn. De moeders zyn wel vele klinder of de vintjes, mo ze loatn nunder nie doen deur vintjes an ze joungn hen.

Me menschn

E poar duusd joar eleen woarn der vele mêer beirn, mor oundertusschn zyn ze up e masse plekkn uuteroeid, lik in 't grotste stik van de Verênigde Stoatn, in Afrika en in bykan hêel West- en Middn-Europa.

De Romeinn gebruuktn beirn in nunder arena's, oftewel voun ze dôod te doen lik de stier byn 't stierevichtn (venatio), oftewel voun ze me crimineeln te loatn vichtn, de ad bestas.

Mêestol gon beirn probeern voun gin menschn teegn te kommn, mo surtout in Nôord-Amerika zyn der froai vele menschn die vermord zyn deur beirn (2 à 3 per joar), mêestol deur wuvetjes me joungn die verschietn of nunder bedreigd voeln. In Scandinavië zyn der mo 3 gevalln van menschn die ekokkeduund zyn sedert 't joar 1900. Uut nunder eign gon beirn verre nôois menschn anvolln. 't Bestoan olle sôortn van diengn voun beschermienge teegn beirn, lik beirespray (stravve pepperspray die êentige meiters verre ku sputn), bearbangers (e sôorte van fusée die vele leevn makt en woavan dan beirn zoudn verschietn) en geweirn, ol deurt dadde mêestol te lange voun der echt etwot mei te zyn. In olle boeksjes stoat er daj best geweune kut uplettn en ol je teetn in e tunne of e ofgeslootn zak ku steekn, weg van je kamp en best nog uphangn up êentige meiters hogte. Beirn riekn indeliks goed en gon gin nêen zeggn teegn gemakkelik teetn. Beisn e wandelienge is 't best van enoeg leevn te moakn, toune gon beirn nunder nermoal gezien bluuvn verduukn.

Verspreidienge en leefgebied

't Zittn nu nog brune beirn in Nôord-Amerika, Azië en Europa, in 'n tyde zat er oek in Afrika en oundersôorte, 'n atlasbeir. Die sôorte is enoemd no 't Atlasgebergte in Marokko, mo ze woarn verzeker over hêel Nôord-Afrika verspreid. 'n Latstn is verzeker in 1870 ekokkeduund. Europeesche beirn zittn mêestol in busschn, Aziatische en Amerikoansche leevn mêer up oopn stikkn land. De Amerikoansche beirn kommn vors van de Ôost-Aziatische beirn, die up de toendra wundn en die tusschn 100 en 50 000 joar eleen de landbrugge over de Beriengstroate overstaakn.

Europa

In Europa zittn er e klêne 15 000 beirn, surtout in Nôord- en Ôost-Europa. Grôte populoasjn zittn in Scandinavië (4 000), Ôost-Europa, surtout in de Karpoatn in Roemenië (7 000), in de Balkan (van Ôost-Italië over ex-Joegoslavië en Albanië toet in Grieknland, 3 000 beirn, sedert 1995 oek ol 30 joengn ebôorn in Ôostnryk) en oek nog in 't Europeesche dêel van Europa (nie zeker hoevele). Klindere groepn zittn der nog in de Abruzzn in Italië (70), in de Pyrrenneeën (nie zeker) en in Nôord-Spanje (160).

Nôord-Amerika

In 't hêle leevn der 55 000 beirn in Amerika, doa noemn ze ze grizzly bear of oek nog oltemets silvertip bear (Ursus arctos horribilis), nu nog surtout in Alaska (VS) en in Canada in Yukon Territory, British Columbia, Alberta, Northwest Territories en Nunavut. 't Zyn oek nog klindere populoasjn in Wyoming, Idaho, Montana en Washington en oek in de nationoale parkn Yellowstone en Grand Teton. Vôorn an de Europeoann nor Amerika kwaamn, zaatn der beirn toet verre in Mexico en oek nog e hêel ende vodder no 't ôostn. Nu zyn de beirn, surtout deurdan ze beschermd zyn, bezig me de Verênigde Stoatn te koloniseern, ol goat dadde wel troage.

Up de Kodiak archipel an 't uutende van Alaska zit er en aar oundersôorte, 'n kodiakbeir (Ursus arctos middendorffi), die de grotste oundersôorte is en grodder komt of ysbeirn.

Azië

De mêeste brune beirn zittn in 't nôordn van Rusland, eigentlik goat het over en anêengeslootn populoasje van Scandinoavië toet an de Beriengstroate in Kamtjatka en 't ôostn van China en e stiksje van Mongolië, in verschillige oundersôortn. Aar populoaschn zittn der up Hokkaido ('t boovnste eiland van Japan), in 't middn van China toet in Tibet, in Pakistan, Afghanistan, India en de centroal-Azioatische republiekn Tadjikistan en Kirgizië en toune nog in Turkeye, Syrië, Irak, Iran en de Kaukasus.

In de cultuur

Uutdrukkiengn

't Is e beir: ezeid van etwien die grôot is en vele macht het of van etwien die etwot fysieks goed kut.
beire: in soamnstelliengn met adjectievn, lik beiregoed of beiregrôot. Oundertusschn is beire oek zounder adjectief gebruukt, surtout byn joungere gastn ( 't Is e bitje beire!).

Verhoaln

In Van den Vos Reynaerde doet Bruun de Beer mei, en is 'n koozn van Reynaert.
In Beowulf (Byenwulf) is Beowulf en mensachtigen beir.
Baloe uut Junglebook van Kipling is e beir.

Speelbucht

E masse joungers hen e teddybeir, enoemd no Theodore Roosevelt.

Noamn

't Bestoan êentige noamn die beir wulln zeggn: Björn (Zweeds) of Bjørn (Nôors), Medved en Medvedev (Sloavische toaln), Urs en Ursula, Bernard of Bernhard.

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Ursus arctos van Wikimedia Commons.