Zwarte elze

Van Wikipedia


De zwarte elze (Alnus glutinosa) [2][3], is e boomsôorte uut de famielje van de berkachtign, inêems in 't grotste dêel van Europa, zuudwestlik Oazje en nôordlik Afrika. Y gedijt goed ip natte plekn woa da zyn assosjoasje mê de bakteerje Frankia alni êm in stoat stelt van te gruujn in groendn van slichte kwaliteit. 't Is e boom van gemiddlde ofmeetienge, die nie lange leeft en gruujt toe 'n ogte van 30 meetrs. Y ê roende bloarn mê korte stiengls en geschêen mannelikke en vrowelikke blommn in de vorm van katjes. De klêene, roende vruchtn zyn keegle-vormig en de zoadn wordn verstrôojd deur wiend en woatre.

De zwarte elze gif voedsl en beschuttienge vo de bêeste-weirld woaroendre 'n antal insektn. Sommigte korstmossn en schimmls angn hêelegans of van de boomsôorte. 't Is e pioniersôorte die blôote stikkn land bezet en die gemienglde busschn vormt o andre sôortn drby kommn. 't Kan gebeurn da d' elzn ton weere verdwynn otr nie mê genoeg kloarte is benêen in 't bus. Zyn mêer geweune gruujplatsn zyn de bôordn van de busschn, moerassn en kantn van riviern. 't Oet wordt gebruukt vor oendrewoatre-konstruuksjes en vo verwerkienge no papierpulpe en veezlploatn, vo voedl te rookn, vor oet-verbiendiengn, droajwerk en beeldow-werk. Dêeln van de boom wordn angewend in de volkse kruudnkunde; oendrzoek êt aangetôond da uuttreksls van de zoadn 'n uutwerkienge ên ip ziektn verôorzoaknde bakteerjs.

Beschryvienge[bewerkn | brontekst bewerken]

Bloarn.
Mannelikke bloejwyzn en rype keegls (rechs).
Schusse van e joengre boom.
Schusse van 'n oedre boom.

De zwarte elze is e boom die 't goed doet ip de mêeste groendn, en y gruujt in goe omstandigeedn toe 'n ogte van 20 toe 30 meetrs en uutzoendrlik toe 37 meetrs. Joenge boomn gruujn schôone rechte mêt êen ienkln oof-stam mor oedre boomn oentwikkln e roende krôone mê kromme takkn. 't Oendrste van de stamme gift adventieve workls die no de groend toe gruujn en lik de stamme in de lucht duuwn. De schusse van joenge boomn is effn, glanznd en groen-bruun, mor by oedr boomn donkr grysde en gekloovn. De twygn zyn zochte en e bitje plakkrig, bedekt mê harsachtige wrattn. De knopn zyn purpre-bruun en ên korte stiengltjes. Zowêl de mannlikke of de vrowlikke katjes wordn gevormd in den êrfst mo ze bluuvn sloapn in de wientre [4]. De bloarn van de zwarte elze zyn kort gestêeld, roend en toe 10 cm lank mêt e lichtjes wigvormige boazies en e golvnd-gezoagde bôord. Ziedr ên e blienknd groen ippervlak en e blêekr groenen oendrkant mê roestig-bruune oarn in d' oekn van de nervn. Lik of dat gevol is mê boomn die dichte by 't woatre gruujn, oedt de zwarte elze zyn bloarn langre of boom uut droogre situoasjes, en de bloarn bluuvn groene loate in den êrfst. Lik da de weetnschapplikke noame glutinosa 't zegt, zyn de knoppn en de joenge bloarn plakkrig deur e sôorte harsachtige stoffe [5][6].

De sôorte is êenuuzig en de blommn wordn deur de wiend bestoovn; de slanke cylinder-vormige katjes angn no beneen, zyn rôodachtig van kleur en 5 toe 10 cm lank; de vrowelikke blommn stoan rechtip, zyn brêed en groene, mê korte stêeltjes. Gedeurnde den êrfst wordn ze doenkr bruun toe zwart van kleur, ard en e bitje oetachtig, en schynboar glykn z' ip klêene konifeere-keegls. Ze bluuvn hêel de wientre stoan en de klêene gevleuglde zoadn wordn mêesta verstrôojd de vôgnde lente. De zoadn zyn ofgeplatte rôod-bruunachtige oekige nutjes mê luchtbelletjes gevuld. Doadeure kunn ze boovndryvn e moand lank zoda 't zoad êm verre ku verspreidn [5][6].

In teegnstellienge mê andre boomsôortn briengt de zwarte elze gin schowte-bloarn vôort. De respieroasje van bloarn in de schowte is dezeifste lik of deze in de zunne, mo de groad van assiemieloasje is lêegre. Da wil zegn dat e boom in busland ogtr wordt, de lêege takkn stervn of en geevn e klêen krôontje en 'n oendre-stam zoendre takkn .

Taksonomie[bewerkn | brontekst bewerken]

Alnus glutinosa was êest beschreevn deur Carl Linnaeus in 1753, lik êen van de twêe varjeteitn van elze (den andre zynde A. incana), die y bekêek lik êen sôorte Betula alnus [7]. In 1785 beandelde Jean-Baptiste Lamarck êm lik e vulwoardige sôorte oendre de noame Betula glutinosa [8]. Zyn têegnwoardige weetnschapplikke noame is te dankn an Joseph Gaertner, die in 1791 de schiddienge van d ' elzn van de berkn annam, en Betula glutinosa oovregebrocht no Alnus [1]. De sôortnoame glutinosa wil zegn "plakkrig", in 't byzoendre vo de joenge twygn [9].

In 't geslacht Alnus, is de zwarte elze geplatst in 't oendre-geslacht Alnus lik dêel van e dicht verwante groep van sôortn woaroendre ook de grysde elze (Alnus incana) [10], woamee datn bastoars vormt genoamd A. × hybrida [11].

Verspreidienge en gruujplatse[bewerkn | brontekst bewerken]

Nateurlijk verspreidiengsgebied.

De zwarte elze is inêems in 't grotste stik van kontinentoal Europa (mêt uutzoendrienge van 't uuterste Nôordn) mor ook in Grôot-Brittanje en Ierland. In Oazje is de sôorte verspreid in Turkeye, Iran en Kazakhstan, en in Afrika is y te vienn in Tunezië, Algereye en Marokko. Ip d' Azôorn is de sôorte genaturaliezeerd [12]. Y wierd ingevoerd, ofwê gewild ofwê per oengeluk, in Canada, de Verênigde Stoatn, Chili, Zuud-Afrika, Oostroalje en Niew-Zêeland. Zyn nateurlikke gruujplatse is in natte groend dichte by riviern, vyvrs en mêern mor y kut ook gruujn ip droogre groend en is ook somtyds te vienn in gemiengld bus en busrandn. Y verdroagt veele groendsôortn en gruujt best by e zeurtegroad (pH) van tusschn 5,5 en 7,2. Deur zyn assosjoasje mê de stikstoffe-vastleggnde bakteerje Frankia alni, kan y gedijn in voedsl-oarme groendn woa datr mo winnig andre boomn kunn leevn [13].

Ekologie[bewerkn | brontekst bewerken]

Galle-toengn ip de vruchtn van zwarte elze.

De zwarte elze is 't mêest bekend vo zyn symbiootiesche reloasje mê de bakteerje Frankia alni, da knolletjes vormt ip de workls van de boom. Die stikstoffe-biendnde bakteerje oalt de stikstoffe uut de lucht en legt ze vaste in e vorm die bruukboar is vo de boom. Ip ze toer oentvangt de bakteerje koolstoffe die de boom vôortbriengt deur fotosyntheeze. Die reloasje, die de vruchboareid van de groend verbeetrt, mak van de zwarte elze e belangryke pioniersôorte in d' ekoloogiesche ipvolgienge [14].

De zwarte elze is gevoelig vo Phytophthora alni, 'n nog nie lange geleen ipgekommn sôorte oomycetes-schimmle die verzeekrs gebostoardeerd êt. Die is de veroarzoakr van de Phytophthora-ziekte van d' elze die 't ofstervn meebriengt van de boomn in sommigte dêeln van Europa[15]. Die infêksje komm toe uutienge in de dôod van de workls en van stikkn schusse, doenkr plekkn an 't oenderste van de stamme, gilwe wordn van de bloarn en, in ipêenvôgnde joarn, de dôod van takkn en somtyds van hêel de boom [13]. Taphrina alni is e schimmlziekte die de galle-toengn van d' elze doet oenstoan, e scheikundig verwekte misvormienge van de vrowelikke katjes. De galle oentwikklt êm ip de rypnde vruchtn en briengt spôorn vôort die deur de wiend nor andre boomn oovregebrocht wordn. Die galle zoe nie schoadlik zyn vo de boom [16]. 'n Andre, ook nie schoadlikke, galle wordt deur e galle-meezje verôorzakt, Eriophyes inangulis, die 't sop uut de bloarn zuugt en bubbltjes vormt [17].

De zwarte elze is belangryk vo de bêeste-weirld hêel 't joar roend e y gift 's wientrs weirdevul voedsl an de veugls. Êrtachtign, schoapn, oazn en keuns voeddn undre mê de boom en die gift ook beschuttienge in de wientre [13]. Y gift schowte an riviern en stroomn, mildrt de temprateure, en das goed vo de visschn die undre ook kunn wegsteekn tusschn de workls otr oovrestroomienge is. De zwarte elze is de voedsplante vo de larvn van verschillnde vlinders en mottn [18] en is verboenn mê mêer of 140 sôortn plantneetnde insektn [17]. De boom is e gastêere vo verschillnde mossn en korstmossn die byzoendr in de omgeevienge van woatre wildrig gruujn. Sommigte geweune korstmossn die gevoenn wordn ip de stamm en de takkn zyn Lobaria pulmonaria, Menneguzzia terebrata en Stenocybe pullatula, en de lastn kommnt allêene mo by elzn vôorn [17]. Oengevêer 47 sôortn mycorhieze-schimmels zyn gevoenn die in symbiejooze gruujn mê de zwarte elze, woaby da de twêe partiejn profieteern van 'n uutwisslienge van voedselementn. Zowêl lik verschillnde sôortn van Naucoria, zyndr oendre de symbiejontn ook elze-russula Russula alnetorum, de Lactarius-sôortn Lactarius obscuratus en Lactarius cyathula, en d' elzekrulzôom Paxillus filamentosus, die allemalle niewrs elders gruujn of in assosjoasje mê d' elze. In de lente gruujt 't elzekatje-beekrtje Ciboria amentacea ip ofgevolln elzekatjes [17].

Lik ingevoerde sôorte ku de zware elze 'n invloed ên ip d' ekologie van zyn niewe gruujplatse. 't Is e zêere gruujnde boom en y ku in korte tyd dichte busschn vormn woa datr weinig kloarte is ip de groend, en dat kan d' oentwikklienge van d' inêemsche plantn belemmrn. D' anwezigeid van de stikstoffe-vastleggnde bakteerjn en de joarlikse ipstoaplienge van strôojsl verandert ook de voedsl-toestand van de groend. 't Vergrot ook de beschikboareid van fosfor in de groend, en 't dicht netwerk van workls ku rappre slibofzettienge verôorzaakn in vyvrs en woatrweegn. 't Zoad grakt gemakklik verspreid deur de wiend, 't kan ook in zeekre moate verspreid wordn deur veugls en d' oetachtige vruchtn kunn wegdryvn ip 't woatre van de moedr-boom. O de boom gekapt is gruujt y weere ip uut de stompe en gevolln boom en takkn kunn workl schietn [13]. De zwarte elze is geklasseerd lik 'n oenkruud vo d' omgeevienge in Niew-Zêeland [19].

Wikimedia Commons

Verwyziengn[bewerkn | brontekst bewerken]

Knoppn.
Elzebus in Duutsland.

<references>

  1. 1,0 1,1 (en) Alnus glutinosa, The International Plant Names Index
  2. (en) IUCN version 2014.2 2007 : Participants of the FFI/IUCN SSC Central Asian regional tree Red Listing workshop, Bishkek, Kyrgyzstan (11–13 July 2006) Alnus glutinosa
  3. (en) Alnus glutinosa World Checklist of Selected Plant Families, Royal Botanic Gardens, Kew
  4. (en) Vedel, Helge & Lange, Johan 1960 : Trees and Bushes, Methuen, pp. 143-145 ISBN 978-0-416-61780-1
  5. 5,0 5,1 (en) Vedel, Helge & Lange, Johan 1960 : Trees and Bushes in Woods and Hedgerows, Methuen, pp. 143-145 ISBN 978-0-416-61780-1
  6. 6,0 6,1 (en) Trees for Life Species Profile: Alnus glutinosa
  7. (en) Betula alnus var. glutinosa, The International Plant Names Index
  8. (en) Betula glutinosa, The International Plant Names Index
  9. (en) Coombes, Allen J. 1994 : Dictionary of Plant Names, Hamlyn Books, London, p. 8 ISBN 978-0-600-58187-1
  10. (en) Chen, Zhiduan; Li, Jianhua 2004 : Phylogenetics and Biogeography of Alnus (Betulaceae) Inferred from Sequences of Nuclear Ribosomal DNA ITS Region, International Journal of Plant Sciences, 165, pp. 325–335
  11. (en) Stace, Clive 2010 : New Flora of the British Isles, 3rd edition, Cambridge University Press, Cambridge, p. 296 ISBN 978-0-521-70772-5
  12. (en) Alnus glutinosa, Flora Europaea, Royal Botanic Garden Edinburgh
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 (en) Alnus glutinosa (tree), Global Invasive Species Database, IUCN SSC Invasive Species Specialist Group
  14. (en) Schwencke, J.; Caru, M. 2001 : Advances in actinorhizal symbiosis: Host plant-Frankia interactions, biology, and application in arid land reclamation: A review, Arid Land Research and Management, 15/4, p. 285–327
  15. (en) Phytophthora Disease of Alder
  16. (en) Ellis, Hewett A. 2001 : Cecidology, Vol.16, No.1. p. 24.
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 (en) Featherstone, Alan Watson 2012 : Common or black alder, Trees for life
  18. (en) Carter, David James; Hargreaves, Brian 1986 : A field guide to caterpillars of butterflies and moths in Britain and Europe, Collins, ISBN 978-0-00-219080-0
  19. (en) Clayson, Howell 2008 : Consolidated list of environmental weeds in New Zealand, Department of Conservation, Wellington ISBN 978-0-478-14412-3