Rysel

Rysel Lille

Rysel in't Noorderdepartement
Geografie
Regio	Hauts-de-France
Departement	Noorderdepartement
Arroundissement	Rysel
Kanton	Ôofd van 6 kantongs: Rysel-1, Rysel-2, Rysel-3 Rysel-4, Rysel-5, Rysel-6
Coördinoatn	{{{latitudeGraden}}}°{{{latitudeMinuten}}}′NB {{{longitudeGraden}}}°{{{longitudeMinuten}}}′OL
Ippervlak	34,51 km²
Inweuners
Inweuners Bevolkiengsdichtheid	232 741 (2015) 6744 inw./km²
Andere
Burgemêester	Martine Aubry
Postcode	59000, 59160, 59260 59777, 59800
Webadres	Site van Rysel

Rysel (Frans: Lille, Nederlands: Rijsel) es de grotste stad in't Fransche Noorderdepartement, ip viftien kilomèiters van de Schreve mè West-Vloandern en Enegouwn. Historisch geziene es Rysel d'n ôofstad van Rysels-Vloandern. 't Ligt an de riviere de Deule.

Rysel is 'n ôofdstad van de Fransche regio Hauts-de-France, van't Noorderdepartement en van et gelyknoamige arroundissement. De stad zelve telt 220.000 inweuners, moa t'hôpe met Roboais, Terkoeje en Villeneuve-d'Ascq weunn der mêer of 1 miljoen menschn, en 't es doamee de vierde grotste agglomeroasje van Vrankryk, achter Parys, Lyon en Marseille.

Noame

Rysel lag in de vroege middelêeuwn nog ip de toalgrenze tusschn 't Vlams (ofte Middelnederlands) en 't Frans, mor es al sedert de twoalfde êeuwe surtout Franstoalig. Vandoar da de mêeste plekkn'n in Rysels-Vloandern die o de nôordkantn van Rysel liggn en van ôorsproung Vlamsche noame en die ochterof verfranst es, byst da bikkans ol dedie o de zuudkantn olsan ol e Fransche noame ein g'ed.

De stad es esticht mè de Latynsche noame Ad Insulam, wa letterlyk "ip/by 't eyland" wilt zeggn. Da wierd in't Oudfrans vertoald lyk "à l’isle" en in't Middelnederlands, deur e Romoans lêenwoord te gebruukn, lyk "ter ijs(s)el" (uutgesprookn lyk ter iessel). In olletwêe de toaln en ze ton die noamn begunn'n verkêerd te schee'n, wa ton in't modern Frans à Lille en in't modern Nederlands te Rijsel gaf. In't West-Vlams eit d'uutsproake van de noame Rysel nog de i-klank g'houd'n, bist da in't Nederlands de i-klanke van't Middelnederlands es verschoovn nor de ei-klanke.

Der bestoan in't Fransche vele misvattiengn oover de betêekenisse en d'erkomste van de Fransche noam van de stad. Lille trekt vrêe ip't Latynsche lilium, wa "lelie" wilt zeggn. De lelie es doarom sedert 1199 were te viend'n in't woapnschild van Rysel.

In Vloandern es de stad surtout gekend mè z'n Nederlandse noame, byst da ze in Olland êerder de Fransche noame Lille goan gebruukn. Vele Ollanders goan van toetn noch bloazn weetn o je teegn ulder kout oover "Rysel". O je in Vloandern ton were de noame Lille beezigt, kan da ôok were vo verwarrienge zorgn, want in de provinsje Antwerpn ligter ôok e plekke die Lille noemt. Ne zou't 'n êestn nie zyn o je in junne GPS van jun otto "Lille" intikt en ton in't verkêerde uutkoumt; Wegwyzers in Vloandern goan doarom olsan "Rijsel" toogn, oltemets mè de noame "Lille" derby tusschn aksjes.

Geschiedenisse

Vloamsche stad

Rysel wierd in d'elfde êeuwe gesticht deur Groaf van Vloandern Boudewyn V, ip en eylandjen in de Deule. D'êeste schriftelykke vermeldienge van de stad (geschreevn lyk Castrum Illense) eit te moakn me de strafexpediesje van keyzer Hendrik III van't Illig Rôoms Ryk teegn Boudewyn V, wa nu gezien wordt lyk d'êeste beleegerienge van Rysel. 't Charter van de consacroasje van de Sint-Pieterskerke in 1066, woavan d'n bouw begonn'n wos in 1055, es't êeste complete document oover de stad. Rysel ôordigde dus by't Groafschap Vloandern, wa ip da moment êen van de rykste regio's van hêel Europa was. Rysel koeste ezo derekt profiteern van oar goe liggienge, de styg'nde produksje en commerce en d'ipkomm'nde verstedelykienge. In de twoalde êeuwe vergrôotte Rysel ôok oar reputoasje deur de loaknandel en wierd ezo 'n ôofdstad van Rysels-Vloandern. In 1144 es ter en êeste vermeldienge van de Saint-Sauveur-prochie in Rysel. Ol in de twoalfde êeuwe wierd er in Rysel en oumgeevienge surtout in't Frans geklapt.

Johanna van Constantinopel, weldoenster van Rysel

In 1213 wierd Rysel beleegerd en geplunderd deur de Fransche keunienk Filips August vo de Ryselnoars te straffn mè da z'ad'n gekoozn vo groaf van Vloandern Ferrand van Portugal t'oundersteun'n in zyn ruuzje mè Filips August. De groafschappn van Vloandern, Boonen en Enegouwn, Ingeland en't Illig Rôoms Ryk verêenigd'n ulder vo oorloge te voern teegn Vrankryk. Mo Filips August versloeg Ferrand en keyzer Otto IV mè te winn'n in de Slag by Boviengn in 1214. Ferrand wierd in't prisong gestookn en Vloandern en Rysel wierd'n oovergeloatn an Ferrand's vrouwe Johanna van Constantinopel, van wie gezeyd wos da Rysel oarnen favorietn stad wos. Filips Augusts ipvolger Louis VIII (die ôok ne koozn wos van Johanna) willigt oar verzoek in en lat Ferrand vry in 1226. Zes joar derachter goat 'n dôod alsôok ulder dochter Marie woardeure da ze nu definitief ollene 'n boas es oover Vloandern; 't es in dien tyd da ze vele goe werkn goat doene vo Rysel. In 1235 verlêent ze en charter an de stad woarin wordt beslist vo olle kêe ip Ollerillign burgemêesters en scheepnen te loatn verkiez'n deur vier verteegnwôordigers aangeduud deur 't graofschap. Ip 6 febroari 1236 stichtte ze binn'n de meurn van oar Rysels paleys in êen van de schôonte gebouwn van Oud-Rysel 't gastuus en klinieke Hospice Comtesse (wa nu e museum es). Vo da te gedenkn wierd in oar eere in de twintigste êeuwe 't moederuus van de regionoale universitaire klinieke van Rysel noar oar genoemd. Ton Johanna kwam te stervn in 1244 wierd ze begroavn in d'Ouze-Lieve-Vrouwe-abdeye in Markette, o de nôordkantn van Rysel.

Round 't joar 1300 telde Rysel apeupri 10.000 inweuners. Achter d'ooverwinnienge van de Vloamiengn in de Guldnspoornslag van 1302 wierdn in Rysel olle lelioards buutngejoagd en schoardn ze under achter de Vloamsche ipstandeliengn. Mor achter 't verlies van de Vloamiengn in de Slag by Pevelenberg in 1304, ad'n de Ryselnoars de beuter gefret en wierd'n z'ounder voogdeye geplatst van Vrankryk tout in 1369.

't Groafschap Vloandern wierd in 1369 verbound'n mè 't ertogdom Bourgondië deur d'n trouw van groavinne Margaretha van Male mè ertog Filips den Stoutn. Filips riep in 1385 de Road van Rysel (Conseil de Lille) in't leevn wa bestound uut en Reeknkoamer en en hof van zjuustiesje, noamelyk de Road van Vloandern. Die road'n bleevn ter plekke (bist da dervoorn d'adviesroad'n van groavn en ertoogn geweun meevoyageerd'n mèd em) en ieldn ulder bezig me financiêele en gerechtelykke zoakn van bikkans olle Bourgondische land'n (mè uutzounderienge van Bourgondië zelve. Êenigtn tyd derachter verplatste ertog Jan zounder Vrees de Road van Vloandern noar Gent, mor de Reeknkoamer bleef in Rysel woar ze bezig bleef mè de financiêele affaires van de Vlamsche gebied'n van Bourgondië. Rysel wierd ezo êen van de drie feytelyke ôofdsteed'n van't ertogdom, 't ôope me Brussel en Dijon. Filips den Goein zette dien trend vodder en makte van Rysel en ôofdplekke van administroasje en financies. In dien tyd groeide de bevolkienge van de stad tout 15.000-20.000 inweuners. Ip 14 februoari 1454, êenigte moandn achter de verooverienge van Constantinopel deur d'Ottomoan'n, wierd in Rysel 't historisch bekende "Banket van de Fazante" g'oud'n in't ertogelyk paleys, woar Filips den Goein zweirde van 't christ'ndom te verdeediegn en e kruustochte t'oud'n teegn de Turkn. Pas tien joar derachter kwam de kruustocht der effectif. In 1477 wierd mè den dôod van Koarel den Stoutn de Reeknkoamer in Rysel ipgeheevn.

De vuuftiende êeuwe es e slechtere periode vo Rysel deur pestepidemie'n, den nêergank van de textielnyvereyd en de protestanse ipstand'n. In 1542 ester vo't êest mensje van calvinistn in't Ryselse. Vanof 1555 komter vanuut de katholykke overeyd e straffe anti-protestanse repressje. In de joarn 1560-1580 èin ze in Rysel vrêe last g'ed mè de Hurlus, protestantse rebelln die ulder beriepn ip Willem den Zwyger en die de streke van Moeskroen en Dôornik onveylig moaktn en zelfs êenigte kêern probeerdigd'n van Rysel 't attaqueern.

Fransche stad

In 1667 wierd Rysel beleegerd en in acht doagn (van den 20stn tout de 27stn juli) ingenoom'n deur Vauban, tegoare me Dowoai, in ipdracht van Louis XIV. Rysel komt officiêel e Fransche stad me't Verdrag van Oakn van 2 meie 1668, wa vele Ryselnoars nie ol te vet geirn ad'n. Vauban liet de stad versterkn en wierd er benoemd tout gouverneur. In dien tyd, tusschn 1667 en 1670, liet 'm ollerande werkn uutvoern, lyk de bouw van de citadelle en d'ountwikkelienge van de plekkn Berkem en Sint-Andries-Rysel vo de commerce richtienge 't nôord'n.

Bist de Spoansche Suksesje-oorloge woaby Vrankryk vocht teegn e coaliesje van Grôot-Brittannië, den Republiek der Zeevn Verenigde Provinciën, Ôostnryk en Pruusn wierd Rysel in't midd'n van oest 1708 g'attaqueerd deur e leeger van 75.000 man ounder leydienge van John Churchill, den êestn ertog Marlborough en prinz Eugen van Savoie. 't Ryselse garnizoen, angevoerd deur moarschalk de Boufflers, bestound moar uut 15.000 soldoatn. Ip't ende van oktober moeste Boufflers 't stad zelve verloatn en em trugtrekk'n ip de citadelle mè nog mo vuufduusd man. Ne gaf em uutendelyk oover begun december. Rysel wierd derachter vuuf joar bezet deur de troepn van de coaliesje. Uutendelyk wierd Rysel weregegeevn an Vrankryk by de Vrede van Utrecht ip 11 april 1713.

Wykn

Kontreir an de mêeste middelêeuwsche steed'n, es Rysel nie ip 'n cerkelvormige maniere gelykmoatig gegroeid round êen grôo center, mor deur de construksje van hille wykn in e kêe en deur beurgemêentn in de stad ip te neemn. Vandoar da Rysel nen amolgoam an wykn èit die elks under eign uutzichte en dynamiek ein. Oud-Rysel es doamee ôok nie per se de belangrykste wyk van Rysel woar olle belangryke instituusjes gevestigd zyn en ligt mêer o de nôordkantn van Rysel in plekke van hêel in't midd'n.

Bois Blancs
Faubourg de Béthune
Fives
Hellem (Hellemmes), es nie hillegansn ipgenoomn in Rysel, mor es e commune associée.
Olm (Lomme), es ôok e commune associée.
Oud-Rysel (Vieux-Lille)
Rysel-center (Lille-Centre)
Rysel-meul'ns (Lille-Moulins)
Rysel-zuud (Lille-Sud)
Saint-Maurice Pellevoisin
Vauban-Esquermes
Wazemmes

Cultuur en beziensweirdigeedn

In Rysel ester vele te zien van te ziene en te doene van cultuur. In 2004 wos de stad tôope mè Genua de culturêeln ôofdstad van Europa. Van architectuur zyn der by vele uuzn en and're gebouwn ozowel Fransche ols Vlamsche invloedn t'erkenn'n; Z'n moakn der vele gebruuk van roo'n en bruun'n bakstêen, iet wa in de reste Vrankryk vele minder gebruukelijk es of in Vloandern. Der zyn ôok teffrente museums in Rysel.

Religieuze gebouwn

Rysel es d'ôofdplekke van't gelyknoamige bisdom, da gesticht es in 1913 en sedert 2008 gepromoveerd es tout oartsbisdom.

De Notre-Dame de la Treille-kathedroale, in't midd'n van Oud-Rysel. De bouw dervan es begoun'n in 1854, en es mor in 1999 hillegansn ofgewerkt.
De Saint-Sauveur-kerke ip de gelyknoamige prochie wierd gebouwd tusschn 1898 en 1902 in eclectischn en neobyzantynschn styl. D'n ôorsproung van de prochie goat ol were tout in de twoalde êeuwe. In de vêertiende êeuwe stound ier e gotische kerke.
De Saint-Étienne-kerke, gebouwd tusschn 1743 en 1748 in barokstyl, in de Rue de l'Hôpital-Militaire nie verre van de Grand Place
De Saint-Maurice-kerke, woavan 'n ôorsproung dateert van de vêertiende êeuwe, es gebouwd in gotischn en neogotischn styl en ligt an de rue Pierre-Mauroy (tusschn 't stoasje Lille-Flandres en de Grand Place).
D'Illig-Erte-kerke es gebouwd in neogothischn styl tusschn 1875 en 1898 en stoat an't kruuspunt van de rue Nationale en de rue Solférino.

De Notre-Dame de la Treille-kathedroale
De Saint-Sauveur-kerke
De Saint-Étienne-kerke
De Saint-Maurice-kerke
D'Illig-Erte-kerke

Burgerlyke gebouwn

D'Oude Beurze (la Vieille Bourse) tusschn de Grand Place en de Place du théatre. 't Es gebouwd tusschn 1652-1653 in Vlamsche maniëristischn styl 't Lykt van an d'n buutnkant êen grôot gebouw te zyn, mor es eigntlyk ipgebouwd uut 24 klêene andelsuuzetjes round nen binn'nkoer. Der stoan bikkans olsan boekn- en kunstmarchangs ip de koer, ideoale vo mienschn die geirn snuustern in oude boekn en antiek.
't Stadhuis van Rysel mè en belfort van mêer of 100 mèiters ooge, geleegn an de Place Augustin Laurent. 't Belfort es deur den Unesco erkend lyk weirelderfgoed, juuste lyk de reste van de belfortn in Vloandern en Vrankryk.
't Hof van commerce van Rysel, ôok mè en belfort, geleegn an de Place du théatre.
De Paryspoorte (Porte de Paris), e triomfboge van 32 mèiters ooge die gebouwd wierd in 1687, ter êere van 'zonnekeuning' Louis XIV.
De Citadelle van Rysel, gebouwd in de zeevntiende êeuwe deur Vauban. E gedêelte dervan wierd nog olsan gebruukt lyk e soldoatekazerne, beneed'n ester e park mè nen dierntuun.
't Commerciêel center Euralille, ipgebouwd round de stoasje Lille Europe noar en ountwerp van ounder and're Rem Koolhaas, Jean Nouvel, Christian de Portzamparc en Claude Vasconi.

D'Oude Beurze
't Staduus van Rysel mè belfort
't Hof van commerce mè 't belfort
De Paryspoorte
De pôorte van de citadelle
Zicht ip Euralille

Museums

't Paleys vo Schoone Kunstn (Palais des Beaux-Arts) an de Place de la République es êen van de belangrykste kunstmuseums van Vrankryk achter 't Louvre.
't Hospice Comtesse-museum an de Rue de la Monnaie es gevestigd in en gastuus en klinieke uut de dertiende êeuwe en vertelt de geschiedenisse van de stad.
't Natuuristorisch museum in de Brusselstroate
't Gebôorte-uus van Charles De Gaulle in de Prinsessestroate in Oud-Rysel es nu ôok e museum.
't Musée des canonniers, gevestigd in en oud klôoster, goat oover de militaire geschiedenisse

't Paleys vo Schoone Kunstn
De binn'nkoer van't Hospice Comtesse-museum
't Gebôorte-uus van Charles De Gaulle

Opera, theoater en concertn

Den Opera van Rysel zit in e neo-klassiek gebouw, geleegen an de Place du théatre, da in 1924 in gebruuk wierd genoom'n. 't Eit e grôote zoale woar der mêer of duusd mienschn binn'n kunn'n.
Et Théâtre du Nord an de Grand Place gebouwd in 1717 woa ze surtout serieuze stikkn speeln.
Et Théâtre Sébastopol an't gelyknoamig pling es e mêer volks theoater. 't Uudige gebouw es g'oop'nd in 1903, achter da 't vôorige wos ofgebrand.
In't theoater Le Prato ip de wyk Rysel-meul'ns spêeln ze mêer olternativve stikkn.
Et Grand Palais an de Boulevard des Cités Unies es gebouwd in 1994 noa't ountwerp van Rem Koolhaas en èit drie ruumtes: e center vo congressn, en expoziesjezoale en de Zenith (e concertzoale woar der 7000 man binn'nkunt).
In de Nouveau Siècle de Lille an de Place Pierre Mendès, de thuusboazisse van't nationoal orkest van Rysel, kun je goan kyk'n noar klassieke concertn.
In Rysel zyn der nog teffrente and're klêendere zoaln vo (rock) concerten: den Aéronef, le Splendid en le Biplan.

Den opera van Rysel
Théâtre du Nord
Théâtre Sébastopol
De Zenith
De Nouveau Siècle de Lille

Verkêer

Rysel es e vrêe belangryk kruuspunt vo ollerande van verkêer in't nôord'n van Vrankryk. 't Es oumriengd deur teffrente ottostroades, 't eid en hoavn an de Deule en en eign vliegpling en der passeern ôok masse trings.

Boaneverkêer

Mè vuuf ottostroad'n in en round Rysel, es't achter Parys 't drukste ottoboaneknooppunt van Vrankryk. Ottostroadn die der passeern zyn de:

A1 noar Parys, en ezo kun je vodder richtienge d'and're grôote steedn in Midd'n- en Zuud-Vrankryk
A22 noar Kortryk, en ezo kun je vodder via de E17 richtienge Gent en Antwerpn
A23 noar Valencyn, en ezo kun je vodder richtienge 't ôostn van Vrankryk
A25 noar Duunkerke, en ezo kun je vodder noar Kales
A27 noar Dôornik, en ezo kun je vodder richtienge Luuk en Duutsland of noa Brussel

Yzerboane

Rysel es ôok e belangryk knooppunt vo de trings. Der zyn in Rysel twêe grôote stoasjes: Lille Europe woar bikkans ollene mo TGV's en Eurostar-trings passeern, en Lille Flandres woar olle regionoale en lokoale trings stopn of vertrekkn. Oj vanuut Kortryk of Dôornik me nen tring van den NMBS noa Rysel goat, kom je toe in Lille Flandres.

And're klêendere stoasjes in Rysel woar ollene mo boemeltringsjes stopn, zyn Lille-Porte-de-Douai, Lille-CHR, Hellemmes, Lille-la Madeleine, Mont-de-Terre en Lezennes.

Metro en Tram

Den metro van Rysel es d'n êestn van't type Véhicule Automatique Léger (VAL), en hil ottomoatischn metro ip luchtband'n die zounder masjienist ip't metrostel wordt bestuurd. D'afkortienge "VAL" stound ôorsprounkelyk vo "Villeneuve d'Ascq - Lille", d'êeste route van de metro. Der es ôok e twidde metrolynne, richtienge Roboais en Terkoeje tout vlak an De Schreeve, nie verre van de Risquons-Tout by Moeskroen.

Der es ôok e tramverbindienge geleegn tusschn Rysel, Roboais en Terkoeje.

Vliegpling

O de zuudkantn van Rysel, ip apeupri e kart rydn van't center, ligt d'internoationoale luchtoavn Lille-Lesquin die twêe landiengsboan'n eid. In 2017 stound et ip plekke 14 ip de lyste van de drukste luchtoavns van Vrankryk met juuste gin twêe miljoen vervoerde passagiers. Surtout in't zomersezoen wierd Lille-Lesquin ôok oltemets deur Vloamiengn gebruukt vo na't zuudn te vliegn, in de plekke van via Zoavntem of Charleroi te vliegn.

Sport

Lille OSC es de prof-voetbolclub van Rysel, oloewel da ze sedert 2004 ulder matchn speeln in beurgemêente Villeneuve-d'Ascq, êest in't Stadium Lille Métropole en sedert 2012 in't nieuwe Stade Pierre-Mauroy. Dervoorn speeldigd'n ze in Rysel zelve in't Stade Grimonprez-Jooris, nie verre van de citadelle. Lille OSC speelt ol nen ill'n tyd in de Ligue 1, 't ôogste niveau van voetbol in Vrankryk. De club wos ol drie kêers kampioen van Vrankryk (in de sezoen'n 1945/46, 1953/54 en 2010/11) en eit ol zes kêers den Franschn beeker gewonn'n (in de sezoen'n 1945/46, 1946/47, 1947/48, 1952/53, 1954/55 en 2010/11). O Rysel teegn de rivoaln van RC Lens (d'and're grôote traditieclub van Nôord-Vrankryk) speelt es't dikke ambiance en noem'n ze da den Derby du Nord. Matchn teegn 't klêendere Valenciennes FC noem'n ze somstekêe ôok Le Petit Derby du Nord.

In de koerse es Rysel ol zeventien kêers en etappeplekke gewist in de Rounde van Vrankryk. In 1960 en 1994 startte de Rounde van Vrankryk in Rysel. In 2014 wos lagter 't latst en arrivêe van en etappe, dedie wierd gewonn'n deur den Duutschn sprinter Marcel Kittel.

Media

La Voix du Nord, de regionoale gazette van Nôord-Vrankryk eit oarnen zetel ip de Grand Place in Rysel. And're bloadn in Rysel en oumgeevienge zyn de Liberte-Hebdo, de Metro Lille en de Nord Eclair. Ôok France Bleu, 't Fransche netwerk van regionoale raddiozenders, es actief in Rysel ounder de noame France Bleu Nord.

Bekende Ryselnoars

Alanus van Rysel, monnik, theoloog en dichter uut de twoalde êeuwe
Mathias Lobelius (1538-1616), dokteur en plantkundign
Dominicus Baudius (1561-1613), humanist
Franciscus Johannes de Robles (1595-1659), bisschop van Yper
Louis Faidherbe (1818-1889), generoal en gouverneur van kolonioal Senegal
Louis Pasteur (1822-1895), bioloog en chimist, werkte an d'universiteyt van Rysel
Paul Gachet (1828-1909), dokteur, schilder en moat van Vincent Van Gogh
Pierre De Geyter (1848-1932), Gentsn socialist en schryver van d'Internationoale, eit langn tyd in Rysel geweund.
Félix Bollaert (1855-1936), directeur van de Compagnie des mines van Lens
Jean Perrin (1870-1942), nateurkundign en Nobelpryswinnoare (1926)
Charles de Gaulle (1890-1970), generoal en president van Vrankryk
Pierre Mauroy (1928-2013), premier van Vrankryk en burgemêester van Rysel van 1973 tout 2001 (oloewel dat 'n eigntlyk geboorn es in Cartignies in d'Avesnois)
Philippe Noiret (1930-2006), acteur
Martine Aubry (1950), minister, burgemêester van Rysel sedert 2001 (oloewel dasse eigntlyk geboorn es in Parys)
Iris Mittenaere (1993), model, Miss Vrankryk en Miss Universe
Raphaël Varane (1993), foeboller
Lucas Pouille (1994), tennisser

Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Lille van Wikimedia Commons.

Gemêentn in 't arroundissement Rysel

Officiële Fransche noamn