Pruussn
Pruussn (Duuts: Preußen; Pools: Prusy; Litaus: Prūsija; Latyn: Prussia, Borussia of Prutenia) was een historische stoat in Centroal-Europa die vôortgroeide uut et hertogdom Pruussn en et markgroafschap Brandenburg.
De stoat was vernoemd noa de Oude Pruussn, een Baltische stam die gevestigd was an de zuudôostkust van de Baltische Zêe, tusschn de Wisła- (Vistula) en de Memel- (Neman) riviere. Under toale was het Oudpruussisch.
De stoat krêeg wel de noame van de Baltische stam, moar haad er vôort gin historische biendienge mee.
Geschiedenisse
[bewerkn | brontekst bewerken]D'Oude Pruussn (Pre-13e E)
[bewerkn | brontekst bewerken]
De streke van d'Oude Pruussn strekte van de Golf van Gdańsk an de Wisła- (Vistula) lagune tout an de Koerische lagune woa dat de Memelriviere in uutmoundt.
De elf Oud-Pruussische landstreekn woarn Kulmerland en Pomesania an de Wisła, Pogesania, Ermland (Warmia) en Natangia an de Wisła lagune, 't schiereiland Sambia, Nadruvia en Skalvia an de Koerse lagune en Bartia, Sudovia en Galindia in 't binnland.
In de tienste êeuwe krêeg hertog Mieszko I van de Poloann, van de Piast dynastie, 't gebied in lêen van keizer Otto I. Zyn zeune en ipvolger Bolesław I was den êeste keunienk van Pooln. Je verêenigde al de provinsjes die uutendelik Pooln zoun vormn: Grôot-Pooln (Wielkopolska) Klêen-Pooln (Małopolska), met de belangrykste stad Krakau, Mazovië, Silezië (Śląsk) en Pommern, met de belangrykste stad Gdańsk.
De Teutoonsche Orde
[bewerkn | brontekst bewerken]
Binst de 13e êeuwe veroverde de Teutoonsche Orde et gebied.
De Orde (Latyn: "Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Hierosolymitanorum") bestound uut Teutoonsche ridders, e gêestelikke ridderorde die ountstoan was binst de Derde Kruustocht (1189-1192). Under doel was et bekêern van heidenn.
De Poolschn hertog Konrad van Mazovia, die an zyn nôordgrenze an 't vechtn was teegn de Pruussn, haad hulpe gevroagd an de ridders en beloofdeg under doavôorn Kulmerland, 't nôordwestelik stik van zyn hertogdom.
In meie 1230, by et Verdrag van Kruschwitz, krêeg d'Orde Kulmerland en d'heerschappye over de landn dan ze zoun veroveren ip de Pruussn en ze begostn overal burchtn te bouwn. Den êestn burcht kwam ter by Thorn.
Me de Goudn Bulle (zegel) van Rimini in 1226 bevestigde keizer Fredererik II under bezittiengn in Pruussn en wierd de Teutoonsche Ordestoat ipgericht in 't Baltisch gebied. De streke wierd geleidelik an gegermaniseerd.
14e êeuwe
[bewerkn | brontekst bewerken]Wenceslaus II van Boheemn was van 1300 keunienk van Pooln en je wierd in 1305 ipgevolgd deur zyn zeune Wenceslaus III, die ook keunienk van Boheemn en Hongareye was. Mo Wenceslaus III wierd in 1306 vermôord, woadeure dat et Huus Přemyslid doar in mannelikke lyne uutstierf.
In 1308 brak de Pools-Teutoonschn Oorloge (1308-1309) uut en ip 13 november 1308 krêeg de Teutoonsche Ordestoat de stad Gdańsk in bezit. Ip 13 september 1309 wierd et Verdrag van Soldin getêeknd.
In 1320 kwam Władysław I de Kortn van 't Huus Piast keunienk van Pooln. Ounder hem wierd de Pools-Teutoonschn Oorloge (1326-1332) uutgevochtn. Ze vochtn over Pommerelln (ook Klêen-Pommern, Ôost-Pommern of Pommern-Gdańsk) in 't nôordwestn van Pooln, geleegn tusschn de Baltische Zêe en de riviern Parsęta, Noteć en Wisła. In 1333 volgde zyn zeune Casimir III de Grôotn hem ip.
Ip 14 ogustus 1385 wierd de Unie van Krevo ipgesteld in 't kastêel van Krevo deur grôotvorst Jogaila van Litouwn, vo zyn huwelik me de keuniginne van Pooln, Hedwig, dochter van Lodewyk I van Hongareye van 't Huus Capet-Anjou.
Achter d'ounderhandeliengn bekêerde Jogaila hem tout et christndom, trouwde me Hedwig en je wierd in 1386 als Władysław II Jagiełło tout keunienk van Pooln gekrôond. Je was de stamvoader van 't Huus Jagiello.
Władysław II Jagiełło leidde een alliãnsje van 't keunienkryk Pooln en 't Grôothertogdom Litouwn teegn de de Teutoonsche Ordestoat. Je versloeg ze in 1410 binst de slag by Tannenberg, die gevolgd wierd deur d'Êeste Vrede van Thorn in 1411.
In 1440 wierd de Pruussische Bound van 19 steedn ipgericht vor in ipstand te kommn teegn de Teutoonsche Orde en under ounofhankelikheid te verkrygn. Ze vroegn hulpe an de Poolsche keunienk en beloofdn dan ze Pruussn by 't keunienkryk Pooln zoun voegn. Da was een anleidienge tout de Dertienjoarign Oorloge (1454-1466).
Keunienklik (Pools) Pruussn (1466-1722)
[bewerkn | brontekst bewerken]
't Hertogdom Pruussn blêek grys
De Poolsche keunienk Casimir IV Jagiellon versloeg de Teutoonsche ridders en westelik Pruussn kwam met de Twidde Vrede van Thorn in 1466 ounderdêel van Pooln ounder de noame Keunienklik (of Pools) Pruussn, nie te verwarrn met et Keunienkryk Pruussn (1701-1918). Ôostelik en westelik Pruussn wierdn geschid.
't Hertogdom Pruussn (1525-1701)
[bewerkn | brontekst bewerken]In 1525 wierd et hertogdom in ôostelik Pruussn ipgericht met den hoofdstad Königsberg, nu Kaliningrad. 't Hertogdom volgde de Teutoonsche Ordestoat ip.
Albrecht van Brandenburg-Ansbach van 't Huus Hohenzollern was de latste grôotmêester van de Teutoonsche ridders. Je wildeg et gezag van Pooln nie mer erkenn wa dat in 1519 leidde tout de Pools-Teutonischn oorloge, die uutgevochtn wierd tusschn Pooln en de Teutoonsche Orde.
Albrecht sympathiseerde binst de protestantsche reformoasje me Martin Luther en je bekêerdeg hem tout et Lutheranisme. Je rebelleerde teegn de katholieke kerke en 't Hillig Rôoms Ryk.
Zyn moeder Sofie was e dochter van Casimir IV Jagiellon. De Poolsche keunienk Sigismund den Oudn was dus zyn nounkel.
In 1521 sloot keunienk Sigismund vrede me zyn neve en ip 8 april 1525 wierd et Verdrag van Kraków getêeknd. D'overêenkomste was de stichtienge van e protestants hertogdom en Albrecht krêeg genoeg ottonomie vor hem of te scheidn van de Orde. Je was den êestn erfelikkn hertog van et hertogdom Pruussn, mo je most zyn nounkel Sigismund wel anveirdn als lêenhere en 't hertogdom blêeft dus wel e vazalstoat van Pooln. 't Was den êeste Lutherse stoat met een overweegnd Duutstoalige bevolkienge.
De katholieke Teutoonsche Ordestoat wierd dus vervangn deur e protestants vorstndom, ounder de lêenheerschappye van e katholieke keunienk van wien da zyn vôorvoaders êeuwenlank de erfvyand van die stoat gewist woarn. De katholieke kerke en keizer Karel V woarn doa nie mee gediend.
Ounder Sigismund II August, de zeune van Sigismund den Oudn, wierdn Pooln en Litouwn verêenigd tout één stoat, et Pools-Litouws Gemênebest. Da gebeurde in 1569 by de Unie van Lublin.
Brandenburg-Pruussn (1618-1701)
[bewerkn | brontekst bewerken].svg)
't Hertogdom Pruussn en 't keurvorstndom Brandenburg wierdn alle twêe deur de Hohenzollerns geregeerd. Brandenburg was e stik van 't Hillig Rôoms Ryk. Pruussn was e vazalstoat van Pooln.
In 1618 stiervn de Pruussische Hohenzollerns met Albrecht Frederik uut. Doadeure erfde markgroaf Johan Sigismund van Brandenburg 't hertogdom en wierdn de twi stoatn verêenigd.
De markgroaf van Brandenburg was ook keurvorst en dus styf belangryk. De unie krêegt de noame Brandenburg-Pruussn. Brandenburg was et zwoartepunt van de dubbelstoat.
In 1701 kost keurvorst Frederik III hem als Frederik I tout keunienk loatn krôonn en kwam Brandenburg-Pruussn een keunienkryk. Van ton wierd hêel et Hohenzollern-ryk 't keunienkryk Pruussn genoemd.
't Keunienkryk Pruussn (1701-1918)
[bewerkn | brontekst bewerken]-en.png)
Normoal gezien kost Brandenburg-Pruussn gin keunienkryk zyn omda Brandenburg e stik van 't Hillig Rôoms Ryk was. Moar omda Pruussn keizer Leopold I gesteund haad binst de Spoansche Successieoorloge en omdat et Pruussisch gebied buutn 't Hillig Rôoms Ryk lag, wierd et toch toegestoan. Zyn titel was doarom keunienk in (en nie van) Pruussn. 't Was moar in 1772, ounder zyn klêenzeune Frederik II van Pruussn, dat de titel veranderd wierd in keunienk van.
Frederik II van Pruussn, Frederik de Grôotn genoemd, was êen van de belangrijkste vorsten van de 18e êeuwe. Je was van 1740 keunienk in ôostelik Pruussn, en van 1772 keunienk van hêel Pruussn.
Deur zyn anwinste van bykan hêel westelik keunienklik Pruussn, achter d'êeste Poolsche Dêelienge, kost et ôostelik (hertogelik) Pruussn nu te lande verboundn wordn met de reste van de Pruussische stoat.
In 1773 wierdn de provinsjes West- en Ôost-Pruussn gesticht. Tusschn 1829 en 1878 wierdn ze tegoare gevoegd en wierd de provinsje Pruussn gevormd.
Ounder d'heerschappye van Wilhelm I en zyn kanselier Otto von Bismarck kost Pruussn d'êenmoakienge van Duutsland bekommn en wierd et Duuts Keizerryk gesticht in 1871.
Tusschn 1871 en den Êeste Weireldoorloge was et keunienkryk Pruussn de belangrykste stoat van et Duuts Ryk en 't besloeg twi derdn van 't groundgebied. De machtsboasis lag in Brandenburg me den hoofdstad Berlyn.
Wilhelm I was keunienk van Pruussn van 1861 en den êeste Duutsche keizer van 1871 tout 1888. Zyn klêenzeune Wilhelm II most in 1918 oftreedn.
De Novemberrevoluusje van 1918 makte een ende an 't keunienkryk en 't wierd vervangn deur de Vrystoat Pruussn.
Vrystoat Pruussn (1918–1947)
[bewerkn | brontekst bewerken]
2 en 3: de Poolsche Corridor
De Vrystoat Pruussn (Duuts Freistaat Preußen) was e Duutsche stoat die et keunienkryk Pruussn vervieng achter under verlies van den Êeste Weireldoorloge. Freistaat is e Duutschn term vo 't Latyns woord republiek. Den term republiek wierd in dien tyd in Duutsland te vele g'associeerd met under vyand Frankryk.
Den êeste weireldoorloge wierd gevolgd deur 't Verdrag van Versailles in 1919. De mêeste territorioale verliezen woarn Pruussisch gebied. 't Verlies van West-Pruussn en Posen an Pooln zorgde der vôorn dat Ôost-Pruussen geschid wierd van de reste van Pruussn en Duutsland. 't Gebied was allêene nog bereikboar via de Poolsche Corridor en over zêe.
De mêeste gebiedn wierdn ofgestoan an Pooln moar ook an andere landn:
1. Noord-Sleeswyk an Denemarkn
2. West-Pruussn en Posen an Pooln (de Poolsche Corridor)
3. Vrye Stad Danzig (1920-1939)
4. Memelland an Litouwn
5. Ôost-Ipper-Silezië an Pooln
6. Hlučín an Tsjecho-Slowakeye
7. Elzas-Lotharingen an Frankryk
8. Eupen en Malmédy an België.
Achter de Twidde Weireldoorloge in 1945 wierd, deur 't verlies van Nazi Duutsland, Ôost-Pruussen verdêeld ounder de Sovjet-Unie en Pooln. In 1946 wierd de noame van den hoofdstad Königsberg veranderd in Kaliningrad.
Tusschn 1944 en 1949 wierdn der minstns 12 miljoen Duutschers die in de deur Pooln en de Sovjet-Unie g'annexeerde gebiedn weundn verdreevn.
Herinnerienge an Pruussn
[bewerkn | brontekst bewerken]Pruussn leeft in de Duutsche toale nog vôort in d'uutdrukkiengn preußischer drill (keiarte dril) en preußisch sparsam (styf spoarzoam). In Beiern wordn de beweuners van Nôord-Duutsland da bykan hêel ounder Pruussisch besteur stound, nog alsan dikwils pejoratief Preißn genoemd. En in de Limburgsche en Nedersaksische dialectn wordn de woordn Pruis en Pruus nog gebruukt vo Duuts. Ook 't kleur Pruussisch blow herinnert nog an Pruussn en de foetbalploegn Borussia Dortmund en Borussia Mönchengladbach. De zwart-witte tenue van de Duutsche sportploegn en van under nationale ploeg komt van 't zwart/wit van de Pruussische vlagge.
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Prussia van Wikimedia Commons. |