Zuud-Tirol
 Autonome Provinsje Bozen-Zuud-Tirol (BZ) | |
|---|---|
|
|
 Liggienge in Itoalië | |
| Regio | Trentino-Zuud-Tirol |
| Hoofdstad | Bolzano |
| Ippervlak | 7.400 km² |
| Inweuners | 528.641(2018) 71 inw./km² |
| Gemêentn | 116 |
| {{{foto}}} {{{byschrift}}} | |
Zuud-Tirol is een autonome provinsje in Nôord-Itoalië. 't Is êen van de twi provinsjes die dêel uutmoakn van den autonome regio Trentino-Zuud-Tirol. D' officiële drietoalige benoamienge is Autonome Provinz Bozen - Südtirol in 't Duuts, Provincia autonoma di Bolzano - Alto Adige in 't Italioans en Provinzia autonoma de Bulsan - Südtirol in 't Ladinisch, de drie belangrykste toalgroepn van de bevolkienge. D'n hoofdstad en grotste stad is Bolzano (Duuts: Bozen; Ladinisch: Balsan of Bulsan).
Ip basis van de volkstellienge van 2011 sprikt 62,3% van de bevolkienge Duuts (standoard Duuts in de geschreevn vorm en een Ôostnryks-Beyers dialect in de gesprookn vorm); 23,4% van de bevolkienge sprikt Italioans, surtout in en roend de twi grotste steedn (Bolzano en Merano); 4,1% sprikt Ladinisch, e Reto-Romoansche toale; 10,2% van de bevolkienge (surtout recente immigrantn) sprikt een andere toale.
Zuud-Tirol is êen van de drie leedn van d' Euregio Tirol-Zuud-Tirol-Trentino, die bykan hêlegans overêenkomt met d' historische regio Tirol. D' andere leedn zyn de dêelstoat Tirol in Ôostnryk en d' Italioansche autonome provinsje Trento in 't zuudn.
Geschiedenisse
[bewerkn | brontekst bewerken]Zuud-Tirol was sedert d' 8e êeuwe, Trentino sedert 1027 dêel van 't hertogdom Beyern. In 1363 kwoamn de twi gebiedn oender de Habsburgers en sedertdien maktn ze dêel uut van Ôostnryk. By de volkstellienge van 1910 sprak nog gin 3% van de bevolkienge van Zuud-Tirol Italioans, binst da Trentino wel surtout Italioanstoalig was. Ols dank vo de steun an d' Entente in den Êeste Weireldoorloge wierdn de twi gebiedn an Itoalië toegeweezn. Achter 't verlies van Ôostnryk-Hongareye wierden de provinsje Trentino en 't zuudn van de provinsje Tirol in 1919 g'annexeerd toet an de 'nateurlyke geografische grenze', de Brennerpas. Da was idder al vastegeleyd in 't geheym Pact van Londn (1915).
Oender 't fascistisch bewiend van Mussolini voerde Itoalië e pollitiek vo 't gebied hêlegans t' assimileern. Vanof 1923 wierd 't Duuts uut 't oopnboar leevn verbann en Duutsche noamn van plekkn wierdn vervangn deur Italioansche. De noame Tirol wierd verboodn en vervangn door Alto Adige. Ook begost 't italianiseern van de Duutsche familienoamn, woarby dan ze zelfs ip grafstêens veranderd wierdn en der kwam e grôotschoalige immigroasje ip gank van Italioann uut andere gebiedn.
De Zuud-Tirolers hooptn dat Adolf Hitler mè d' annexoasje van Ôostnryk ook Zuud-Tirol zou were eysn, moar ols dank vo d' Italioansche steun by d' annexoasje, slootn Hitler en Mussolini een akkôord. De Zuud-Tirolers krêegn de keuze vo de Duutsche nationaliteit te bevestign en t' emigreern noa 't Duuts Ryk, oftewel under hêlegans ols Italioann t' assimileern en ofstand te doen van al under culturele rechtn. Uutendelyk vertrokkn ca. 75.000 menschn noa gebiedn in Duutsland en Ôostnryk. Dedee die vertrokkn woarn, mochtn achter 1945 nie werekêern, moar internationale druk verplichtte Itoalië oender bepoalde omstandigheedn remigroasje toe te stoan. Oengeveer een derde makte doavan gebruuk.
Itoalië probeerde ook achter de Twidde Weireldoorloge vo 't gebied oender controle t' houdn. E petiesje van de Zuud-Tirolers vor under by Ôostnryk te meugn ansluutn, wierd deur de g'allieerde genegeerd. By de Vrede van Parys in 1947 wierdn de rechtn van de Duutstoalign verbeterd, moa d' ofgesprookn autonomie gieng geldn vo de provinsjes Trentino en Zuud-Tirol gezoamelyk, in de regio Trentino-Zuud-Tirol, woar dan d' Italioanstoalign in de mêerderheid woarn, en woar dan de Duutstoalign ip administratief niveau e minderheid blêevn. D' ofsproakn overêengekommn in 't autonomiestatuut wierdn nie ommegezet in wetgevienge en deur de bestierders teegngewerkt.
De spanniengn tusschn de Zuud-Tirolers en d' Italioann liepn doadeure assan moa mêer ip. In 1961 resulteerde dadde in verschillige ansloagn en d' Italioansche poliesje en justiesje troadn styf hart ip. Vele activistn wierdn lange ipgeslootn in 't gevang of wierdn gemarteld.
Oender druk van Ôostnryk en d' internationale opinie wierd Itoalië uutendelyk gedwoengn van d' autonomie te verschuuvn van de regio Trentino-Zuud-Tirol noa de provinsje Zuud-Tirol, woar dan de Duutstoalign de mêerderheid vormdn en under eygn beleyd kostn voern. In 2001 is d' autonomie nog verder uutgebreyd, woadeure da 't zwoartepunt den dag van vandoage hêlegans by de provinsje ligt.
Geografie
[bewerkn | brontekst bewerken]Zuud-Tirol grenst an d' Italioansche provinsjes Trentino (woamee da 't de regio Trentino-Zuud-Tirol vormt), Sondrio (regio Lombardeye) en Belluno (regio Veneto). 't Grenst ook an d' Ôostnryksche dêelstoatn Tirol ('t nôordelyk en ôostelyk dêel) en Salzburg; en 't Zwitsers kantong Graubünden. 't Gebied is styf bergachtig. In Zuud-Tirol liggn de zudelyke Alpn of de Dolomietn.
De grotste gemêentn zyn:
| Duuts | Italioans | Bevolkienge |
|---|---|---|
| Bozen | Bolzano | 101.919 |
| Meran | Merano | 37.253 |
| Brixen | Bressanone | 20.360 |
| Leifers | Laives | 16.722 |
| Bruneck | Brunico | 15.170 |
| Eppan an der Weinstraße | Appiano sulla Strada del Vino | 13.892 |
| Lana | Lana | 10.985 |
| Kaltern an der Weinstraße | Caldaro sulla strada del vino | 7.558 |
| Ritten | Renon | 7.430 |
| Sarntal | Sarentino | 6.863 |
| Kastelruth | Castelrotto | 6.442 |
| Sterzing | Vipiteno | 6.203 |
| Schlanders | Silandro | 5.931 |
| Ahrntal | Valle Aurina | 5.831 |
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie South Tyrol van Wikimedia Commons. |